مترو و تأثیر آن بر زندگی شهری و توسعه پایدار

بسیاری از شهر‌های جهان سیستم‌های مترو را توسعه داده‌اند. سیستم‌های مترو به شیوه‌های گوناگون بر توسعه شهری اثر می‌گذارند، از جمله با ارتقای جابه‌جایی نیروی کار، افزایش بهره‌وری شهری و ترویج استفاده از فضای زیرزمینی شهری (UUS) برای پاسخ‌گویی به کارکرد‌های شهری. این مقاله به بررسی رابطه بین سیستم‌های مترو و توسعه شهری می‌پردازد و به‌طور ویژه بر تأثیرات جامع توسعه مترو بر رشد اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی شهر‌ها تمرکز دارد.

یافته‌های مطالعات متعددی در بسیاری از شهر‌های جهان تأیید کرده‌اند که سیستم‌های مترو به توسعه شهری کمک می‌کنند. سرمایه‌گذاری مثبت حاصل از وجود مترو در ارزش املاک اطراف ایستگاه‌ها و خطوط مترو بازتاب می‌یابد، هرچند این تأثیرات می‌توانند از نظر مکانی، زمانی و جغرافیایی متفاوت باشند.

علاوه بر این، سیستم‌های مترو بر محیط‌زیست طبیعی و ساخته‌شده اثر می‌گذارند؛ از جمله با کاهش آلودگی هوا و انتشار گاز‌های گلخانه‌ای، تشویق به توسعه‌های جدید و نوسازی شهری، شکل‌دهی به توسعه و کاربری زمین در شهر، تسهیل رشد تجاری و توسعه مسکونی، ترویج استفاده از فضای زیرزمینی شهری، و افزایش کاربری ترکیبی زمین و تراکم شهری.

با این حال، اثرات مترو ترکیبی از پیامد‌های مثبت و منفی است؛ از جمله بر برابری فرصت‌های جابه‌جایی، دسترسی و ارتباطات، سلامت عمومی، رفتار سفر، هویت فردی، تجربه سفر و ایمنی. این مطالعه جنبه‌های مختلف تأثیر سیستم‌های مترو بر توسعه شهری را روشن می‌سازد و اطلاعات مهمی را در اختیار برنامه‌ریزان شهری و حمل‌ونقل و سیاست‌گذاران قرار می‌دهد که مایل به توسعه سیستم‌های مترو برای پشتیبانی از توسعه پایدار شهری هستند.

فرایند شهرنشینی تحت تأثیر برنامه‌ریزی فضایی و شهری و همچنین سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها توسط بخش‌های دولتی و خصوصی شکل می‌گیرد. فعالیت‌های اقتصادی و نوآوری به‌طور فزاینده‌ای در شهر‌ها متمرکز شده‌اند و شهر‌ها به‌عنوان کانون‌های جریان حمل‌ونقل، تجارت و اطلاعات تکامل می‌یابند (سازمان ملل متحد، اداره امور اقتصادی و اجتماعی، بخش جمعیت، ۲۰۱۹).

توسعه زیرساخت‌های حیاتی حمل‌ونقل نیازمند سرمایه‌گذاری قابل‌توجه است و برای ارتقای توسعه شهری مورد استفاده قرار می‌گیرد. سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل زمینی در کشور‌های عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) معادل ۰٫۷ درصد تولید ناخالص داخلی بوده و چین در سال ۲۰۱۹ با سهم ۵٫۵ درصدی از تولید ناخالص داخلی همچنان بالاترین میزان سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل زمینی را داشته است (انجمن بین‌المللی حمل‌ونقل / OECD، ۲۰۲۱).

فرایند پرشتاب شهرنشینی در سال‌های اخیر باعث تمرکز بیشتر جمعیت در مناطق شهری شده است. در کلان‌شهرها، به‌ویژه ابرشهر‌هایی با جمعیت بیش از ۱۰ میلیون نفر، ازدحام ترافیکی به یکی از مسائل مهم برنامه‌ریزان و تصمیم‌گیران شهری تبدیل شده که پیامد‌های زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی قابل‌توجهی دارد. بسیاری از شهر‌ها سیاست‌ها و راهبرد‌هایی را برای تشویق استفاده از حمل‌ونقل عمومی با هدف تغییر الگوی سفر اتخاذ کرده‌اند.

حمل‌ونقل عمومی با ظرفیت بالای جابه‌جایی مسافر به‌صورت کارآمد و مقرون‌به‌صرفه، می‌تواند به‌طور مؤثری مشکلات ازدحام ترافیکی را حل کند، جابه‌جایی نیروی کار را افزایش دهد و بهره‌وری شهری را به شکل جامع ارتقا بخشد (Fouracre و همکاران، ۲۰۰۳؛ da Silva و همکاران، ۲۰۱۲). علاوه بر این، با افزایش شمار ساکنان شهرها، استفاده از حمل‌ونقل عمومی به کاهش آلودگی هوا و کاهش اثرات تغییرات اقلیمی کمک می‌کند (سازمان ملل متحد، ۲۰۱۹).

فضای زیرزمینی شهری (Urban Underground Space یا UUS) به‌عنوان یک منبع ارزشمند و بُعدی نوین از شهرها، در حل مشکلات شهر‌های مدرن (Broere, ۲۰۱۶)، توسعه شهر‌های قابل‌زندگی (Sterling, ۱۹۹۷) و پشتیبانی از نوسازی شهری (Cui و همکاران، ۲۰۲۱) نقش داشته است.

مترو، به‌عنوان یکی از اشکال اصلی حمل‌ونقل عمومی و استفاده از فضای زیرزمینی شهری، بیش از ۱۵۰ سال قدمت دارد. قدیمی‌ترین سیستم مترو جهان، خط راه‌آهن متروپولیتن لندن از پدینگتون تا فَرینگدون، در سال ۱۸۶۳ افتتاح شد (Cui و Nelson، ۲۰۱۹). در بسیاری از شهر‌های جهان به‌ویژه در برخی کشور‌های آسیایی که طی دو دهه اخیر رشد چشمگیری داشته‌اند مترو به‌عنوان راهکاری برای مقابله با مشکلات شهری، حمل‌ونقلی و زیست‌محیطی انتخاب شده است (UITP، ۲۰۱۸؛ Lin و همکاران، ۲۰۲۱a؛ Lin و همکاران، ۲۰۲۱b).

سیستم‌های مترو نه‌تنها با ظرفیت بالا، سرعت زیاد و سطح ایمنی قابل‌توجه شناخته می‌شوند، بلکه می‌توانند مزایای متعددی برای شهر به همراه داشته باشند. به همین دلیل، مترو به‌عنوان گزینه‌ای بهینه برای حل مسائل محیط‌زیستی، حمل‌ونقلی و شهرنشینی در بسیاری از شهر‌ها مورد استفاده قرار گرفته است (ITA Working Group Number ۱۳، ۲۰۰۴؛ ITA Working Group on Costs-benefits of Underground Urban Public Transportation، ۱۹۸۷).

شهر‌ها فضای سطحی محدودی برای توسعه دارند و مترو، در مقایسه با سایر شیوه‌های حمل‌ونقل، مزیت استفاده کارآمدتر از فضا را دارد. برای مثال، خودرو‌ها بسته به نوع استفاده (مانند رفت‌وآمد کاری، تفریح یا خرید) بین ۳۰ تا ۹۰ برابر بیش از مترو فضا اشغال می‌کنند، در حالی که اتوبوس‌ها بسته به نوع خدمت‌رسانی و شرایط حرکت (مثل مسیر مشترک یا خط ویژه) بین ۳ تا ۱۲ برابر فضای بیشتری نسبت به مترو نیاز دارند (ITA Working Group Urban Problems – Underground Solutions، ۲۰۱۲).

از آنجا که سیستم‌های مترو شمار زیادی از مسافران را جابه‌جا می‌کنند (در برخی از شلوغ‌ترین مترو‌های جهان بیش از ۴ میلیون مسافر در روز)، حمل‌ونقل مترو امکان جابه‌جایی مسافران را فراهم کرده و دسترسی محلی به خانه‌ها، محل‌های کار، مراکز خرید، تفریح و سایر مقاصد را بهبود می‌بخشد. این امر آثار اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی به همراه دارد و تراکم جمعیت و اشتغال را در محله‌ها افزایش می‌دهد، که هر دو به ایجاد بازاری بزرگ‌تر برای کسب‌وکار‌های خرده‌فروشی محلی کمک می‌کنند.

چنین سرمایه‌گذاری‌های عظیم عمومی با خدمات و امکاناتی که بخش خصوصی ارائه می‌دهد (مانند خدمات پذیرایی) تعامل پیدا کرده و در کنار یکدیگر می‌توانند ساختار فضایی شهر را شکل دهند و به بهبود کیفیت زندگی کمک کنند (Zheng و همکاران، ۲۰۱۶b).

در مقیاس محله، دسترسی به مترو به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های اصلی حفظ یک محیط فضایی شهری پایدار در نظر گرفته می‌شود؛ محیطی که کارآمدی عملکردی، پایداری اقتصادی و عدالت اجتماعی را تقویت می‌کند (Guan و Peiser، ۲۰۱۸).

سیستم‌های مترو تأثیرات گسترده، عمیق و پایدار بر توسعه شهری دارند. در واقع، سرمایه‌گذاری‌های جدید در مترو عمدتاً به دلیل مزایای اقتصادی، زیست‌محیطی و بهداشتی آن انجام شده است (Hirsch و همکاران، ۲۰۱۸). تأثیر توسعه مترو مدت‌هاست که موضوع جذابی برای پژوهشگران شهری، متخصصان و تصمیم‌گیرندگان بوده است. در دو دهه گذشته، شاهد افزایش چشمگیر مطالعات و انتشارات در زمینه تأثیر مترو بر جنبه‌های مختلف توسعه شهری بوده‌ایم.

با این حال، عمده این مطالعات بر یک جنبه خاص از اثرات مترو تمرکز کرده‌اند. معمولاً اقتصاددانان بر اثرات بر قیمت و ارزش زمین و املاک تمرکز داشتند؛ برنامه‌ریزان شهری به تأثیر بر کاربری زمین و تراکم علاقه‌مند بودند؛ پژوهشگران حمل‌ونقل به بهبود وضعیت ترافیک و تغییر رفتار سفر توجه می‌کردند؛ و دانشمندان محیط‌زیست بر تأثیرات بر آلودگی هوا و انتشار گاز‌های گلخانه‌ای (GHG) تمرکز داشتند.

این موضوع سوالاتی را مطرح می‌کند: تأثیرات جامع مترو بر توسعه شهری، به‌ویژه توسعه اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی چیست؟ مکانیزم پشت اثرات جامع مترو بر توسعه شهری چگونه است؟ و سیستم‌های مترو تا چه حد به توسعه شهری کمک می‌کنند؟ افزایش اخیر انتشارات در زمینه سیستم‌های مترو و توسعه شهری فرصت مناسبی را برای تحلیل یافته‌های پژوهشی از کشور‌های توسعه‌یافته و در حال توسعه فراهم کرده است. درک جهت و میزان تأثیرات سیستم‌های مترو برای برنامه‌ریزی آینده‌های پایدار شهری ضروری است (Ahmad و همکاران، ۲۰۱۶).

این مقاله به بررسی تأثیرات گسترده ایجاد سیستم‌های مترو در مناطق شهری می‌پردازد. هدف مقاله، تلفیق شواهد تجربی با بررسی تأثیر سیستم‌های مترو بر توسعه اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی است تا درک جامع از اثرات مترو فراهم شود و اطلاعات مهمی برای حمایت از تصمیم‌گیری در زمینه توسعه و گسترش مترو در شهر‌های جهان ارائه شود. مبالغ قابل‌توجهی از بودجه دولتی صرف زیرساخت‌های مترو شده است تا با بهره‌وری حداکثری، بیشترین مزایای اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی حاصل شود. بنابراین، درک صحیح از نحوه تأثیرگذاری سیستم‌های مترو بر توسعه شهری اهمیت فراوان و گسترده‌ای در هدایت تصمیم‌گیری‌های مربوط به سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل و توسعه پایدار شهری دارد.

بخش‌های متدولوژی

در این مقاله، «مترو» به سیستم‌های ریلی شهری با ظرفیت بالا اطلاق می‌شود که عمدتاً در تونل‌های اختصاصی زیرزمینی فعالیت می‌کنند. مترو‌ها خدماتی با سرعت بالا و فراوانی مناسب ارائه می‌دهند (Fouracre و همکاران، ۲۰۰۳). این سیستم‌ها همچنین با نام‌های «زیرزمینی» یا «راه‌آهن زیرزمینی» شناخته می‌شوند.

دسترسی به مترو و قیمت و ارزش زمین و املاک

توسعه حمل‌ونقل عمومی (مانند مترو) به‌طور گسترده‌ای بر ارزش املاک، به‌ویژه قیمت فروش و اجاره تأثیر می‌گذارد (Saxe و Miller، ۲۰۱۶). طبق نظریه سنتی «مزایای فاصله» (bid-rent)، ایستگاه مترو به‌عنوان یک جاذبه عمل می‌کند و ارزش و کاربرد ایجاد می‌کند، به‌گونه‌ای که افراد تمایل دارند برای نزدیکی بیشتر به ایستگاه مبلغ بالاتری پرداخت کنند و اجاره به نوعی از عملکرد کاهش فاصله وابسته است (Ahn و همکاران، ۲۰۲۰). با افزایش نزدیکی به خطوط مترو، مکان دسترسی بالاتری پیدا می‌کند (Zhu و Liu، ۲۰۰۴).

تأثیرات بر توسعه زیست‌محیطی

سیستم‌های مترو هم بر محیط طبیعی و هم محیط ساخته‌شده تأثیر می‌گذارند. مطالعاتی در کشور‌های توسعه‌یافته و در حال توسعه انجام شده است، از جمله حمل‌ونقل عمومی به‌عنوان شیوه‌ای از جابه‌جایی شناخته می‌شود که توسط افرادی استفاده می‌شود که به حمل‌ونقل خصوصی و موتوری دسترسی ندارند. ارتقای خدمات حمل‌ونقل (مثلاً با ارائه خدمات متروی باکیفیت) می‌تواند تأثیرات اجتماعی قابل‌توجهی داشته باشد (Fouracre و همکاران، ۲۰۰۳). این مرور به بررسی تأثیرات اجتماعی توسعه مترو می‌پردازد که عمدتاً شامل برابری فرصت‌های جابه‌جایی، دسترسی و ارتباطات، سلامت عمومی، هویت فردی، تجربه سفر و ایمنی است. مطالعات موجود داده‌ها را از یک یا چند منبع تحلیل کرده‌اند.

گزارش (sciencedirect)، مطالعات مقطعی، طولی و قبل و بعد از اجرا برای بررسی ارتباط بین توسعه مترو و پیامد‌های اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی انجام شده است. این مطالعات در کشور‌های توسعه‌یافته و در حال توسعه و با زمینه‌های شهری بسیار متفاوت از نظر شکل شهری، تراکم و سیستم‌های حمل‌ونقل صورت گرفته است (Zhu و Diao، ۲۰۱۶). تعداد فزاینده‌ای از مطالعات در کشور‌های آسیایی نشان می‌دهد که رشد سریع توسعه و بهره‌برداری از مترو به تحقق بخش عمده‌ای از [نتایج مورد بررسی]کمک کرده است.