مصونیت حرفه‌ای خبرنگاران در جنگ با نگاهی به غزه
استادیار حقوق بین‌الملل و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی استان کرمانشاه(فرید آزادبخت) در یادداشتی اختصاصی برای خبرگزاری آنا نوشت: در سپهر پرتلاطم مخاصمات مسلحانه، خبرنگاران را می‌توان وجدان بیدار بشریت دانست؛ چشمانی که در میان غبار باروت و شعله‌های آتش، حقیقت را جست‌و‌جو می‌کنند و صدایی که می‌کوشد هیاهوی پروپاگاندای جنگ را با زمزمه مستند واقعیت در هم بشکند.
پرسش بنیادین آن است که این وجدان بیدار در میدان مرگ و ویرانی چه میزان از حمایت حقوقی برخوردار است و چگونه قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه، مصونیت حرفه‌ای آنان را تضمین می‌کند؟
۱. جایگاه خبرنگاران در حقوق بین‌الملل بشردوستانه
حقوق بین‌الملل بشردوستانه به‌‌خصوص ماده ۷۹ پروتکل الحاقی اول ۱۹۷۷ کنوانسیون‌های ژنو، خبرنگاران را به‌عنوان «اشخاص غیرنظامی» می‌شناسد، مشروط بر آنکه مستقیماً در خصومت‌ها مشارکت نکنند.
این ماده تصریح می‌کند که خبرنگاران مستقل، اعزامی به مناطق مخاصمه، باید همان حمایتی را دریافت کنند که غیرنظامیان برخوردارند؛ بدین معنا که هدف قرار دادن آنان ممنوع، و جان، سلامت و آزادی‌شان باید محترم شمرده شود.
این حمایت در پرتو اصل تفکیک (Distinction) و اصل تناسب (Proportionality) معنا می‌یابد. خبرنگار، تا زمانی که ابزار او قلم و دوربین است و نه سلاح، از هرگونه حمله نظامی مصون است. حتی اگر در کنار نیرو‌های مسلح حضور داشته باشد، مادام که فعالیتش ماهیت خبری دارد، وضعیت غیرنظامی او تغییر نمی‌کند.
۲. مسئولیت کیفری بین‌المللی در قبال تعرض به خبرنگاران
تعرض عمدی به خبرنگاران در صورت ارتکاب در بستر مخاصمه مسلحانه، می‌تواند ذیل جنایت جنگی قرار گیرد. ماده ۸ (۲) (ب) (i) اساسنامه رم دیوان کیفری بین‌المللی (۱۹۹۸) حمله عمدی به غیرنظامیان را جنایت جنگی می‌داند؛ خبرنگاران نیز از این تعریف مستثنا نیستند، افزون بر این، ربایش یا آزار آنان ممکن است مصداق جنایت علیه بشریت باشد، چنان‌که الگوی سازمان‌یافته و گسترده‌ای برای ساکت‌کردن صدای حقیقت وجود داشته باشد.
در این چارچوب، فرماندهان نظامی و مسئولان سیاسی می‌توانند براساس اصل مسئولیت فرماندهی (Command Responsibility) در قبال جنایات علیه خبرنگاران پاسخگو باشند، حتی اگر مستقیماً دستور نداده باشند، اما از وقوع آن آگاه بوده و مانع نشده باشند.
۳. غزه: آزمون خونین مصونیت خبرنگاران
در جنگ جاری علیه غزه، بنا بر گزارش‌های مستند سازمان‌های بین‌المللی همچون کمیته حمایت از خبرنگاران (CPJ) و فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران تعداد بی‌سابقه‌ای از خبرنگاران فلسطینی کشته یا مجروح شده‌اند؛ بسیاری از آنان، با وجود شناسایی واضح به‌عنوان رسانه‌ای و حتی با پوشیدن جلیقه‌های «PRESS»، هدف حملات مستقیم قرار گرفته‌اند.
تحلیل حقوقی این وقایع با فرض صحت داده‌ها نشان می‌دهد که این اقدامات می‌تواند به‌عنوان حمله عمدی علیه غیرنظامیان طبقه‌بندی شود، از این رو، جنایت جنگی محسوب شود. افزون بر آن، الگوی تکرارشونده و سیستماتیک این حملات علیه رسانه‌های محلی و بین‌المللی، شائبه ورود به حوزه جنایت علیه بشریت را تقویت می‌کند، چراکه هدف آن می‌تواند خاموش‌کردن جریان اطلاع‌رسانی مستقل و ممانعت از مستندسازی جنایات باشد.
۴. چالش‌های اجرایی حمایت
با وجود نصوص روشن ضمانت اجرای مؤثر مصونیت خبرنگاران با چالش‌های متعدد روبه‌رو است: ناتوانی یا بی‌ارادگی شورای امنیت در ارجاع پرونده‌ها به دیوان کیفری بین‌المللی به‌‌خصوص در مخاصماتی که طرف‌های قدرتمند یا متحدانشان دخیل هستند.
ابهام در تعریف مشارکت مستقیم در خصومت‌ها که گاه بهانه‌ای برای توجیه حملات علیه خبرنگاران می‌شود. محدودیت دسترسی به مکان‌های وقوع جنایت که جمع‌آوری ادله را دشوار می‌سازد.
۵. راهکارهای تقویت مصونیت خبرنگاران
تقویت مکانیسم‌های مستقل نظارت بین‌المللی بر امنیت خبرنگاران با حضور ناظران بی‌طرف در خطوط مقدم.
توسعه پروتکل‌های عملیاتی نیرو‌های مسلح برای شناسایی فوری خبرنگاران و تضمین عدم هدف‌گیری آنان.
بهره‌گیری از سازوکار‌های مسئولیت فردی ازجمله پیگرد جهانی (Universal Jurisdiction) علیه مرتکبان حملات به خبرنگاران.
حمایت حقوقی و فنی از خبرنگاران محلی در مناطق جنگی برای ایمن‌سازی فعالیت و حفظ داده‌های ثبت‌شده.
جمع‌بندی
مصونیت حرفه‌ای خبرنگاران در زمان جنگ نه لطفی اختیاری، بلکه تکلیفی الزام‌آور در حقوق بین‌الملل بشردوستانه است. هرگاه خبرنگاری هدف گلوله یا بمب قرار گیرد، حقیقت نیز زخم برمی‌دارد.
تجربه خونین غزه نشان داده که در غیاب اراده سیاسی برای اجرای این قواعد، نصوص حقوقی، هرچند فاخر و روشن، نقش بر آب می‌شوند. جهان اگر می‌خواهد روایت جنگ را از انحصار ماشین‌های تبلیغاتی برهاند، باید مصونیت خبرنگاران را نه در مقام شعار که در میدان عمل پاس بدارد؛ چراکه خاموشی صدای آنان، خاموشی حافظه بشریت است.
انتهای پیام/
