ناترازی برق در ایران؛ بحران در مصرف نه تولید

فرهاد مصری‌نژاد استادیار گروه برق دانشگاه آزاد اسلامی استان اصفهان در یادداشتی اختصاصی برای خبرگزاری آنا نوشت؛ در سال‌های اخیر، واژه «ناترازی برق» به یکی از پرتکرارترین عبارات در فضای رسانه‌ای و کارشناسی کشور تبدیل شده؛ بسیاری از تحلیل‌ها، به‌ویژه در افکار عمومی، انگشت اتهام را مستقیماً به سمت «تولید ناکافی برق» می‌برند در حالی که تحلیل دقیق‌تر آمار‌های رسمی نشان می‌دهد که بخش عمده مشکل، در سمت مصرف و نه تولید نهفته است.

رشد تولید برق در ایران، هم‌راستا با جهان

بر اساس داده‌های رسمی آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) و وزارت نیرو، تولید برق در ایران از حدود ۳۶۰ میلیارد کیلووات ساعت در سال ۲۰۱۰ به حدود ۴۰۰ میلیارد کیلووات ساعت در سال ۲۰۲۳ رسیده  این روند رشد تقریباً مشابه یا حتی کمی بالاتر از متوسط رشد جهانی تولید برق بوده است.

در جدول زیر، نرخ رشد تولید برق ایران با میانگین جهانی مقایسه شده است:

(اعداد تقریبی و بر اساس داده‌های IEA و گزارش‌های رسمی وزارت نیرو)

 نتیجه: برخلاف تصور عمومی، ظرفیت و تولید برق در ایران نه تنها رشد داشته، بلکه در بسیاری از سال‌ها بالاتر از میانگین جهانی بوده است.

 ایراد در سمت مصرف: ساخت‌وساز غیراستاندارد و تجهیزات پرمصرف

در کنار این رشد تولید، آنچه باعث ناترازی شده، مصرف بی‌قاعده و بعضاً پرهزینه است. مهم‌ترین عوامل مصرف افسارگسیخته:

۱. عدم رعایت استاندارد‌های انرژی در ساخت‌وساز: در بسیاری از پروژه‌های ساختمانی – اعم از مسکن خصوصی یا دولتی – مقررات ملی ساختمان به‌ویژه مبحث ۱۹ که مربوط به صرفه‌جویی انرژی است، به‌درستی اجرا نمی‌شود. ساختمان‌های فاقد عایق مناسب، پنجره‌های غیراستاندارد و تجهیزات سرمایشی غیر بهینه، تبدیل به منبع دائمی هدر رفت برق شده‌اند.

۲. نرخ پایین تعرفه برق خانگی: ساختار تعرفه‌ای کنونی مشوق صرفه‌جویی نیست. خانوار‌ها و حتی برخی بخش‌های تجاری، هزینه واقعی مصرف خود را پرداخت نمی‌کنند.

۳. عدم هوشمندسازی شبکه و مدیریت مصرف: برخلاف بسیاری از کشور‌های در حال توسعه، زیرساخت‌های کنترل هوشمند مصرف در کشور نهادینه نشده‌اند و الگو‌های مصرف نیز اصلاح نشده‌اند.

۴. مصارف غیرمجاز: علاوه بر رشد مصرف مجاز، بخش قابل‌توجهی از برق کشور صرف مصارف غیرمجاز می‌شود. نمونه بارز آن فعالیت استخراج‌کنندگان رمز ارز (ماینر) بوده که بخش زیادی از آنها خارج از چارچوب قانونی و بدون پرداخت هزینه واقعی برق فعالیت می‌کنند. این تجهیزات به دلیل مصرف بالای انرژی، به‌خصوص در ساعات اوج بار، باعث فشار مضاعف بر شبکه و افزایش تلفات می‌شوند. برآورد‌ها نشان می‌دهد که میزان مصرف برق ماینر‌های غیرمجاز در برخی بازه‌ها معادل چند نیروگاه متوسط بوده است.

 جمع‌بندی

اگرچه همواره باید در مسیر افزایش تولید انرژی حرکت کرد، اما در ایران، مسئلهٔ اصلی نه کمبود نیروگاه؛ بلکه مصرف غیراصولی، ناکارآمدی سازه‌ها و بی‌توجهی به بهینه‌سازی مصرف است. اگر همین روند ادامه یابد، هر چقدر هم تولید برق افزایش یابد، باز هم ناترازی باقی خواهد ماند.