ماه، ساعت درونی بدن انسان را تنظیم می‌کند

همان‌طور که «ریتم شبانه‌روزی» یا «ریتم سیرکادین» (Circadian Rhythm) بدن ما را با چرخه ۲۴ ساعته زمین هماهنگ می‌کند، شواهد علمی نشان می‌دهد مغز انسان قادر است ریتم کندتر ماه را نیز دنبال کند. این ریتم قمری زمانی خواب ما را جابه‌جا می‌کرد، چرخه‌های زیستی را منظم می‌ساخت و حتی در بدن انسان مدرن هم ردپایی از خود باقی گذاشته است. اما اکنون، با گسترش نور مصنوعی، این ساعت باستانی در حال از دست دادن نشانه‌های تنظیم‌کننده خود است.

ماه برای هزاران سال، روشن‌ترین چراغ شب انسان بود. پیش از ظهور برق، چرخه ماه تنها منبع تغییرپذیر نور شبانه محسوب می‌شد؛ نوری که شدت آن در طول ماه افزایش و کاهش می‌یافت و تفاوت میان شب‌های تاریک و شب‌های مهتابی را رقم می‌زد. این تغییرات منظم، برای بسیاری از گونه‌های زنده به‌عنوان یک سیگنال زمانی عمل می‌کرد. امروزه می‌دانیم که بسیاری از حیوانات، از مرجان‌های دریایی گرفته تا حشرات و پستانداران، فعالیت‌های حیاتی خود را با چرخه ماه تنظیم می‌کنند. پرسش مهم این است که آیا انسان، با تمام پیشرفت‌های فناوری، هنوز تحت تأثیر این ریتم کهن قرار دارد یا نه.

پژوهش‌های علوم شناختی و خواب در سال‌های اخیر  از جمله مقاله منتشر شده در مجله «سل» (Cell) نشان می‌دهد، پاسخ این پرسش مثبت است. انسان‌ها هنوز نشانه‌هایی از یک «ساعت قمری» (Lunar Clock) را در بدن خود حمل می‌کنند. اما تفاوت بزرگ اینجاست که محیط نوری مدرن، سیگنال‌های طبیعی ماه را آن‌قدر تضعیف کرده که این ساعت دیگر مانند گذشته دقیق و هماهنگ عمل نمی‌کند.

ساعت قمری؛ ریتمی کند، اما عمیق

در زیست‌شناسی، مفهوم «ساعت زیستی» به سامانه‌هایی در بدن اشاره دارد که گذر زمان را بر اساس نشانه‌های محیطی دنبال می‌کنند. شناخته‌شده‌ترین آنها، ساعت سیرکادین است که با نور روز تنظیم می‌شود و خواب، دمای بدن و ترشح هورمون‌ها را کنترل می‌کند. اما در کنار آن، شواهد فزاینده‌ای از وجود ریتم‌های زیستی بلندمدت‌تر وجود دارد؛ از جمله ریتم‌های هفتگی، فصلی و قمری.

چرخه قمری حدود ۲۹.۵ روز طول می‌کشد و شامل تغییرات منظم در نور ماه و همچنین تغییرات گرانشی است. این تغییرات گرانشی در زمان «ماه کامل» و «ماه نو» به اوج می‌رسند؛ زمانی که خورشید، زمین و ماه در یک راستا قرار می‌گیرند. پژوهشگران معتقدند این ترکیب از نور و گرانش، در طول تکامل، به‌عنوان یک مترونوم طبیعی برای تنظیم زمان زیستی عمل کرده است.

ماه و خواب انسان؛ شواهدی که باقی مانده‌اند

براساس پژوهش چاپ شده در مجله «ساینس ادونسز» (Science Advances)؛ که خواب انسان هنوز به‌طور ظریفی با چرخه ماه هماهنگ است. این پژوهش  جوامعی که دسترسی محدودی به نور مصنوعی دارند را بررسی کرد. در این مطالعه مشخص شد افراد در سه تا پنج شب پیش از ماه کامل، دیرتر به خواب می‌روند و مدت خواب آنها به‌طور قابل‌توجهی کاهش می‌یابد.

جالب‌تر آن‌که همین الگو، هرچند ضعیف‌تر، در میان صد‌ها دانشجو در شهر سیاتل نیز مشاهده شد؛ شهری با آلودگی نوری شدید. این یافته نشان می‌دهد نور مصنوعی می‌تواند اثر ماه را تضعیف کند، اما هنوز قادر به حذف کامل آن نیست.

نقش هورمون‌ها و خواب عمیق

پژوهش‌های آزمایشگاهی نیز این الگو را تأیید کرده‌اند. در یک آزمایش کنترل‌شده، شرکت‌کنندگان در شب‌های نزدیک به ماه کامل، دیرتر به خواب می‌رفتند، خواب کوتاه‌تری داشتند و میزان ترشح «ملاتونین» (Melatonin) در بدنشان کاهش می‌یافت. ملاتونین هورمونی است که نقش کلیدی در تنظیم چرخه خواب و بیداری دارد.

همچنین ثبت فعالیت مغزی نشان داد که «امواج آهسته مغزی» (Slow-wave activity) که شاخص خواب عمیق و ترمیم‌کننده است، در حوالی ماه کامل کاهش می‌یابد. نکته مهم این است که شرکت‌کنندگان از ارتباط این آزمایش با چرخه ماه بی‌خبر بودند؛ یعنی اثر ماه بدون آگاهی ذهنی رخ داده بود.

چرخه قاعدگی؛ ردپای واضح‌تر ساعت قمری

شاید قوی‌ترین شواهد برای وجود ساعت قمری در انسان، از بررسی چرخه قاعدگی زنان به‌دست آمده باشد. در یک مطالعه بلندمدت با عنوان که داده‌های ۱۷۶ زن در اروپا و آمریکا را بررسی کرد، مشخص شد که تا پیش از حدود سال ۲۰۱۰، شروع چرخه قاعدگی بسیاری از زنان با فاز‌های خاصی از ماه، به‌ویژه ماه کامل یا ماه نو، هم‌زمان بوده است.

اما پس از گسترش نور‌های LED و استفاده فراگیر از تلفن‌های هوشمند، این هم‌زمانی به‌طور چشمگیری کاهش یافت و تنها در ماه ژانویه یعنی زمانی که اثرات گرانشی ماه قوی‌تر است  تا حدی باقی ماند. این یافته به‌روشنی نشان می‌دهد نور مصنوعی می‌تواند پیوند میان ساعت زیستی انسان و چرخه ماه را سست کند.

ماه، مترونوم حیات برای دیگر گونه‌ها

انسان تنها موجودی نیست که از این ریتم تأثیر می‌پذیرد. در دنیای جانوران، ساعت قمری نقشی حیاتی دارد. مرجان‌های دریایی، برای مثال، رویداد‌های عظیم تخم‌ریزی خود را با دقتی شگفت‌انگیز و در شب‌های خاصی از چرخه ماه هماهنگ می‌کنند. این هم‌زمانی، شانس لقاح را به حداکثر می‌رساند.

مطالعات آزمایشگاهی نشان داده‌اند که وقتی چرخه طبیعی نور شب در مرجان‌ها مختل می‌شود، بیان «ژن‌های ساعت» (Clock genes) از جمله «کریپتوکروم‌ها» (Cryptochromes) دچار اختلال می‌شود و هماهنگی تولیدمثل از بین می‌رود. این یافته‌ها نشان می‌دهد ساعت قمری حتی در سطح مولکولی نیز عمل می‌کند.

آسمانی که دیگر تاریک نمی‌شود

برای بیشتر تاریخ بشر، تاریکی شب یک واقعیت طبیعی بود. امروزه، اما بیش از ۸۰ درصد جمعیت جهان زیر آسمانی زندگی می‌کنند که آن‌قدر روشن است که راه شیری را پنهان می‌کند. در برخی کشورها، عملاً هیچ نقطه‌ای بدون آلودگی نوری وجود ندارد. نور چراغ‌های خیابان، ساختمان‌ها و حتی بازتاب آنها در جو، شب را به حالتی از گرگ‌ومیش دائمی تبدیل کرده است.

این روشنایی مداوم، نه‌تنها دیدن ستارگان را دشوار کرده، بلکه نشانه‌های زمانی طبیعی را نیز از بدن ما گرفته است. مغز انسان برای تنظیم ساعت‌های درونی خود، به تضاد‌های نوری نیاز دارد؛ تضاد‌هایی که اکنون در حال محو شدن‌اند.

وقتی زمان یکنواخت می‌شود

در علوم شناختی، ادراک زمان اغلب با مدل‌هایی توضیح داده می‌شود که در آنها یک «ضرب‌ساز درونی» (Pacemaker) سیگنال‌هایی منظم تولید می‌کند و مغز آنها را می‌شمارد. این سیستم برای دقت خود، به نشانه‌های محیطی متکی است؛ از طلوع و غروب خورشید گرفته تا تغییرات فصلی و قمری.

با حذف تدریجی نشانه‌های ماه، این سیستم در محیطی یکنواخت‌تر عمل می‌کند. برخی پژوهش‌های روان‌شناسی نشان داده‌اند که قطع ارتباط با ریتم‌های طبیعی می‌تواند احساس گذر زمان را دچار اختلال کند و حتی بر سلامت روان اثر بگذارد.

شواهد علمی نشان می‌دهد ساعت قمری هنوز در بدن انسان حضور دارد؛ ضعیف‌تر از گذشته، اما قابل اندازه‌گیری. این ساعت بر خواب، هورمون‌ها و چرخه‌های زیستی اثر می‌گذارد و یادگاری از میلیون‌ها سال تکامل است. با این حال، نور مصنوعی مدرن، این ریتم کهن را در حال خاموش کردن است. شاید مسئله فقط از دست دادن آسمان پرستاره نباشد. با محو شدن تاریکی شب، ما پیوندی ظریف با زمان طبیعی را نیز از دست می‌دهیم؛ پیوندی که زمانی زندگی روی زمین را با حرکت آرام ماه هماهنگ می‌کرد.