تأثیر محتوای نامناسب فضای مجازی بر حقوق کودکان

گروه فرهنگ خبرگزاری آنا ـ محمدمهدی سیدناصری؛ حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان: در آستانه عصر چهارم دیجیتال، جهانی که کودکان دیگر تنها ساکنان زمین نیستند، بلکه شهروندان هم‌زمان جهان‌های فیزیکی و مجازی‌اند، تهدید‌های پنهان از پس نور‌های رنگارنگ صفحه نمایش‌ها سر برمی‌آورند؛ تهدید‌هایی که برخلاف خشونت‌های قابل رؤیت در کوچه و مدرسه، بی‌صدا، خزنده و ویرانگرند. آزار و اذیت سایبری، به مثابه پدیده‌ای نوظهور، اما فراگیر، اکنون به یکی از چالش‌های اصلی در زیست دیجیتال کودکان تبدیل شده است.

از پیام‌های تحقیرآمیز در اپلیکیشن‌های پیام‌رسان گرفته تا کمپین‌های نفرت‌پراکنی در شبکه‌های اجتماعی، آن‌چه در گذشته «دعوای مدرسه» تلقی می‌شد، اکنون به تجربه‌ای فرامرزی، بی‌نهایت و ماندگار تبدیل شده که می‌تواند روان کودک را سال‌ها با زخم‌های نامرئی، اما عمیق همراه کند. این پدیده صرفاً یک مسئله‌ی فردی یا خانوادگی نیست؛ بلکه پرسشی بنیادین در حوزه حقوق کودک، اخلاق فناوری و مسئولیت جمعی جامعه‌ی دیجیتال است. چرا که در جهانی که الگوریتم‌ها سلیقه می‌سازند و پلتفرم‌ها گفتمان می‌آفرینند، بی‌تفاوتی نسبت به خشونت‌های دیجیتال به‌معنای رها کردن کودک در میدان مین روانی است، بی آن‌که دست‌کم سپری برای محافظت در اختیارش باشد.

افزایش پرخاشگری و کاهش همدلی: مطالعات متعدد ارتباط مستقیمی بین مواجهه مکرر با محتوای خشونت‌آمیز و افزایش رفتار‌های پرخاشگرانه و کاهش همدلی در کودکان و نوجوانان یافته‌اند. اختلال در روابط اجتماعی: کاهش توانایی درک احساسات دیگران و افزایش رفتار‌های تهاجمی می‌تواند منجر به اختلال در روابط اجتماعی و انزوای اجتماعی شود.

برخی کشور‌ها با اتخاذ سیاست‌ها و برنامه‌های آموزشی توانسته‌اند تأثیرات منفی محتوای خشونت‌آمیز بر رفتار‌های اجتماعی کودکان و نوجوانان را کاهش دهند:

۱. نیوزیلند: پیشنهاد قانون ممنوعیت استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای کودکان زیر ۱۶ سال به‌منظور حفاظت از آنها در برابر محتوای خشونت‌آمیز و نامناسب.

۲. انگلستان: اجرای «کد طراحی مناسب برای سن» که پلتفرم‌ها را ملزم به رعایت استاندارد‌های سخت‌گیرانه حریم خصوصی و ایمنی برای کودکان می‌کند.

۳. یونان: راه‌اندازی اپلیکیشن دولتی «کیف پول کودکان» برای کمک به والدین در نظارت و کنترل فعالیت‌های آنلاین فرزندانشان.

۴. والدین نقش حیاتی در مدیریت استفاده فرزندان از فضای مجازی دارند. نظارت فعال، گفت‌و‌گو‌های باز درباره تجربیات آنلاین و تعیین محدودیت‌های زمانی می‌تواند به کاهش تأثیرات منفی کمک کند. از منظر حقوقی، در برخی کشور‌ها قوانینی برای حفاظت از کودکان در فضای مجازی وضع شده است که والدین را ملزم به نظارت و آموزش فرزندان در استفاده از فناوری می‌کند.

پیشنهادات و راهکار‌ها در این زمینه چیست؟

۱. آموزش سواد رسانه‌ای: گنجاندن دروس مرتبط با سواد رسانه‌ای در برنامه‌های درسی مدارس.

۲. برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای والدین: افزایش آگاهی والدین درباره تأثیرات محتوای خشونت‌آمیز و راهکار‌های نظارت مؤثر.

۳. توسعه برنامه‌های ملی آگاهی‌بخشی: اجرای کمپین‌های رسانه‌ای برای اطلاع‌رسانی درباره خطرات مواجهه با محتوای نامناسب در فضای مجازی.

۴. ایجاد فضا‌های جایگزین برای تعاملات اجتماعی: تشویق کودکان و نوجوانان به مشارکت در فعالیت‌های ورزشی، هنری و اجتماعی در دنیای واقعی.

اکنون، بیش از هر زمان دیگر، زمان آن فرا رسیده است که جامعه بشری، در آستانه‌ی هوش مصنوعی فراگیر و اینترنت فراچیز‌ها (IoE)، مسئولیت انسانی و حقوقی خود را در برابر کودکان بازتعریف کند. آزار و اذیت سایبری تنها یک تهدید فناورانه نیست؛ بلکه آینه‌ای است از غفلت ما در تربیت دیجیتال، از نقص در قوانین بازدارنده، و از سکوت پرخطر پلتفرم‌هایی که سود را بر سلامت ترجیح می‌دهند.

پیشگیری از خشونت‌های سایبری علیه کودکان، مستلزم نگاه سیستمی، اقدام هماهنگ و اراده‌ای چند بُعدی است: نخست، نهاد‌های قانون‌گذار باید با بازنگری در قوانین کیفری و ایجاد چارچوب‌های اختصاصی برای حفاظت از کودکان در محیط‌های دیجیتال، خلأ‌های تقنینی را جبران کنند. دوم، والدین و مدارس باید با آموزش سواد رسانه‌ای و تقویت تاب‌آوری روانی، کودک را برای زیست سالم در فضای مجازی تجهیز کنند. سوم، پلتفرم‌ها و شرکت‌های فناوری، باید به مسئولیت اجتماعی خود در طراحی ایمن (Safety by Design)، تنظیمات پیش‌فرض محافظتی، و گزارش‌گری کارآمد پایبند باشند. از سوی دیگر، تجربیات موفق کشور‌های پیشرو، مانند فنلاند با رویکرد تلفیقی «تربیت دیجیتال از پیش‌دبستانی»، استرالیا با نهاد مستقل eSafety Commissioner و آلمان با قانون NetzDG در مهار محتوای مضر، نشان می‌دهد که اگر اراده‌ای در کار باشد، ایمن‌سازی جهان مجازی ممکن است. در پایان، باید اذعان داشت که کودکی، نه باید میدان تجربه‌ی خشونت، بلکه باید عرصه‌ای برای شکوفایی، بازی و امید باشد؛ چه در خانه، چه در مدرسه، و چه در شبکه‌های دیجیتال. اگر در دفاع از کودک در برابر تهدید‌های سایبری امروز کوتاهی کنیم، فردا، نه تنها حقوق کودک، بلکه کرامت انسان را در جهان مجازی از کف داده‌ایم.