بوی شرجی، عطر ماهی، رنج نفت/ روایت‌های مستند از زیبایی‌ها و مشکلات خلیج فارس

گروه فرهنگ خبرگزاری آنا، محمد زکی‌زاده - دهم اردیبهشت ماه در تقویم ما یک روز خاص به حساب می‌آید. روزی که با نام خلیج فارس گره خورده و به عنوان روز ملی خلیج فارس ثبت شده است. خلیج فارس؛ این گنجینه بی‌همتای طبیعی و تاریخی، همواره موضوع جذابی برای فیلمسازان مستند بوده است. از مستند‌های تاریخی که بر هویت ایرانی این خلیج زیبا تاکید می‌کنند تا آثار زیست‌محیطی که زنگ خطر را برای بحران‌های پیش رو به صدا درمی‌آورند، سینمای مستند ایران گنجینه‌ای ارزشمند در این زمینه دارد.

مستند‌های بسیاری به تاریخ کهن خلیج فارس و نقش آن در تمدن ایرانی پرداخته‌اند. به تازگی نیز نمایش ۱۶ نقشه کهن خلیج فارس در موزه ملک آغاز شده است. این نمایشگاه با ارائه اسناد تاریخی غیرقابل انکار، بر هویت ایرانی خلیج فارس تاکید می‌کند.

مستند «دریای پارس» به کارگردانی منوچهر طیاب (تولید مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی) موقعیت جغرافیایی، تاریخ تمدن و فرهنگ‌های گوناگون منطقه خلیج فارس و دریای عمان را به تصویر می‌کشد. این مستند با نام «خلیج فارس» آغاز می‌شود و با نمایش پی در پی نقشه‌های کهنی که از دیرباز از جغرافی‌دانان غربی و مسلمان مانده‌اند بر اصالت این نام صحه می‌گذارد. سپس سفر خود را از جلگه خوزستان آغاز می‌کند و به گشت و گذاری گسترده در جزیره‌های ایران می‌پردازد.

مستند «خلیج فارس» به کارگردانی ارد عطارپور یکی دیگر از مستند‌های مهم است که اسناد مکتوب، صوتی و تصویری جالبی از کشور‌های مختلف عربی به مخاطب ارائه می‌دهد.

«آخرین کوسه نهنگ» (تولید مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی) به کارگردانی «رامتین بالف» روایت شاعرانه ماجرای یک کوسه نهنگ است که به دنبال عشق‌اش در دریا می‌گردد و خانواده‌اش را گم کرده است. در حقیقت این مستند ما را با ابعاد مختلف و اتفاقاتی که در دریا می‌افتد، همراه می‌کند و همچنین زندگیِ آبزیان و رنج‌هایی که دریانوردان در دریا با آن روبه‌رو می‌شوند مثل حوادث دریایی را نشان می‌دهد. کوسه نهنگ در لابه‌لای حوادثی که وجود دارد تا انتها می‌رود، مخاطب با دیدن این مستند به تماشای آلودگی‌های نفتی و دریایی هم می‌نشیند.

«پارس، خلیج فارس ایران» ساخته علی باقرزاده نمازی کنکاشی پیرامون تاریخ ایران باستان، جزایر ایرانی و مالکیت نام خلیج همیشه فارس است. این مستند نگاهی به تاریخ ایران باستان با محوریت خلیج فارس دارد و به معرفی برخی از جزایر در این منطقه پرداخته و با مرور نقشه‌های قدیمی، کذب بودن ادعای خلیج عربی را به نمایش می‌گذارد.

برخی دیگر از مستند‌هایی که به نوعی با خلیج فارس ارتباط پیدا کرده‌اند عبارتند از «آواز دریانوردان خلیج فارس» (علیرضا قاسم‌خان)، «از سینز تا سیراف» (بهروز فرجی)، «در اعماق بال گشودم» (احمد سیدکشمیری)، «دیاپیر» (عبدالعزیز قاسمی)، «رودخانه لیان» (رامتین بالف)، «زنان ماهیگیر جزیره» (شهرزاد پویا، شیرین وحیدی)، «مسافر دریا» (عبدالخالق طاهری).

«آواز دریانوردان خلیج فارس» (علیرضا قاسم‌خان) راجع به تاثیرپذیری بومی و بوم شانسی دریانوردان ایرانی است. تصویربرداری آن در سواحل بوشهر انجام شده و به طور اختصاصی به آواز‌هایی که این دریانوردان می‌خوانند و خطر فراموشی این آواز‌ها می‌پردازد.

«از سینز تا سیراف» (بهروز فرجی) تولید مرکز گسترش به معرفی نقاط تاریخی استان بوشهر پرداخته است. این استان حدود ۶۰۰ کیلومتر مرز دریایی داشته و از لحاظ تاریخی جزو مهم‌ترین استان‌های ما به شمار می‌رود. این منطقه در موقعیت‌های مختلف تاریخی دستخوش حوادث و اتفاقات گوناگونی بوده است. در این فیلم نقاط تاریخی این استان معرفی می‌شود.

در مستند «دیاپیر» (عبدالعزیز قاسمی) ابتدا فرآیند تشکیل دیاپیر‌ها به وسیله انیمیشن نشان داده می‌شود وسپس به معرفی چند گنبد نمکی معروف هرمزگان پرداخته و در ادامه به سراغ کارکرد‌های صنعتی آنها رفته و در بخش دیگری از این مستند ارزش‌های توریستی آن مانند غار‌های نمکی، چشمه‌های آب گرم و زیبایی کوه‌های هفت رنگ آن به تصویر کشیده می‌شود.

مستند «رودخانه لیان» (رامتین بالف) با یک نگاه شاعرانه مسیر دو رودخانه «حله» و «موند» را از ابتدا که وارد استان بوشهر می‌شوند تا خلیج فارس دنبال می‌کند و در این میان، پوشش گیاهی، تنوع جانوری و میراث فرهنگی حاشیه رودخانه را نشان می‌دهد. این فیلم همچنین چشم اندازی هم به حیوانات زیر آب دارد.

«زنان ماهیگیر جزیره» (شهرزاد پویا، شیرین وحیدی) راجع به زنان ماهیگیر جزیره هنگام است که فعالیت و سختکوشی آنان را برای به دست آوردن روزی خود و خانواده از طریق فیلم به نمایش در می‌آید و در کنار آن نیز به معرفی جزیره هنگام به شکل خلاصه و موجز پرداخته می‌شود.

مستند «مسافر دریا» (عبدالخالق طاهری) نیز به زادآوری لاک پشت‌های دریایی در کرانه‌های جزیره قشم می‌پردازد. دشواری‌ها و مخاطراتی که لاک پشت مادر و جوجه‌ها در خشکی و تا بازگشت جوجه‌ها به دریا دارند، موضوع اصلی این فیلم است.

مستند‌های خلیج فارس آینه‌ای از تاریخ پرافتخار، زیبایی‌های طبیعی و همچنین تهدیدات پیش روی این منطقه هستند. با توجه به بحران‌های زیست‌محیطی فعلی و اهمیت هویتی خلیج فارس، نیاز به تولید آثار مستند بیشتر و باکیفیت‌تر در این زمینه احساس می‌شود. این مستند‌ها می‌توانند هم در آگاهی‌بخشی عمومی و هم در تصمیم‌گیران برای اقدامات عملی موثر باشند.

* روزنامه‌نگار حوزه سینما