رئیس مذهب جعفری چگونه به شهادت رسید؟

به گزارش خبرنگار خبرگزاری آنا، تاریخ در تلاقی خطر سال‌های پایانی عمر امام صادق (ع) مصادف بود با قدرت گرفتن عباسیان و افول امویان؛ دورانی که پر بود از بی‌ثباتی سیاسی، رقابت‌های خونین و خفقان مذهبی. امام در این میان نه یک رهبر سیاسی آشکار که معلمی بود بزرگ در پشت در‌های بسته خانه‌اش در مدینه؛ خانه‌ای که به دانشگاهی تبدیل شده بود برای صد‌ها شاگرد و جوینده علم. اما همین جایگاه علمی و نفوذ اجتماعی، برای حکومت وقت خطرناک بود.

منصور عباسی، دومین خلیفه عباسی، دشمن قسم‌خورده اهل بیت بود. او در ظاهر شعار حمایت از اهل بیت می‌داد تا دل مردم را به دست آورد، اما در عمل، وقتی پایه‌های حکومتش مستحکم شد، یکی‌یکی یاران اهل بیت را به زندان انداخت و آنان را با روش‌هایی پنهان از میان برداشت. شهادت امام صادق (ع) یکی از فاجعه‌بارترین نمونه‌های این سیاست بود.

سم، ابزار ترور حکومت‌های ترسو

در ۲۵ شوال سال ۱۴۸ هجری، امام صادق (ع) در حالی که ۶۵ سال داشت، با زهری که به دستور منصور عباسی داده شده بود، به شهادت رسید. مورخان گفته‌اند که آن زهر از نوعی سم قوی بود که تأثیرش تدریجی و دردناک بود؛ امام چند روز پس از آن دچار سوزش شدید در بدن و ضعف مفرط شد.

یکی از شاگردان امام، «مفضل بن عمر»، لحظه‌های پایانی زندگی او را چنین روایت کرده است: «وقتی بر بالین ایشان رسیدم، لبخند بر لب داشت و گفت: مفضل! آنچه را باید می‌گفتم، گفته‌ام… آنچه را باید می‌نوشتم، نوشته‌ام. برو و نور این علم را خاموش نکن.»

در روایات آمده که منصور پس از اطلاع از شهادت امام (ع)، نامه‌ای به حاکم مدینه نوشت و گفت: «کسی را پیدا کن که بتواند شهادت دهد جعفر بن محمد، کسی را برای جانشینی‌اش تعیین نکرده است». او حتی از ترس شورش مردم، دستور داد خانه امام را تفتیش کنند و آثار علمی او را از بین ببرند. اما میراث امام، گسترده‌تر از آن بود که در آتش بسوزد.

میراثی ماندگارتر از خلافت

امام صادق (ع) در دوران سخت و خفقان سیاسی، مسیر علم را انتخاب کرد و در شرایطی که جامعه از نظر فرهنگی دچار اغتشاش بود، مدرسه‌ای علمی با بیش از ۴ هزار شاگرد تربیت کرد. فقه، تفسیر، فلسفه، شیمی، نجوم، پزشکی و کلام در محضر او آموزش داده می‌شد. شاگردانی، چون هشام بن حکم، زراره، جابر بن حیان، و حتی علمای اهل سنت، از کلاس‌های او بهره‌مند شدند.

مرحوم کاظم مدیر شانه‌چی استاد علم حدیث درباره وسعت علمی امام صادق (ع) می‌نویسد: «دانشگاه جعفری در واقع ترکیبی از فقه، کلام، علوم طبیعی، اخلاق، سیاست و حتی جامعه‌شناسی زمانه خود بود. امام صادق (ع)، سنت رسول خدا را با دانش روز آمیخت تا برای نسل‌های بعد، الگویی ماندگار از عقلانیت دینی به‌جا بگذارد.»

شاگردانی از جنس تمدن

یکی از شاگردان برجسته امام صادق (ع)، جابر بن حیان، بعد‌ها به‌عنوان پدر علم شیمی شناخته شد. کتاب‌های او قرن‌ها در دانشگاه‌های اروپا تدریس می‌شد. هشام بن حکم، دیگر شاگرد امام، از نخستین متکلمان عقل‌گرای شیعی بود که مناظراتش با دانشمندان اهل سنت و حتی مسیحیان، پایه‌گذار علم کلام شد.

نقش امام در تربیت شاگردانی که هر کدام خود به ستونی علمی تبدیل شدند، فراتر از یک شخصیت مذهبی صرف است؛ او معمار تمدنی بود که بنیان آن بر خرد، مناظره، برهان و اخلاق استوار بود.

تدفینی در دل بقیع

پیکر پاک امام صادق (ع) در قبرستان بقیع، در کنار امامان دیگر دفن شد. اما همان‌طور که در زندگی‌اش آرام و بی‌ادعا بود، در شهادت هم بی‌صدا دفن شد؛ بی‌هیاهو، بی‌قبر مشخص، بی‌ضریح. قبرش در بقیع، در کنار قبور بقیه ائمه بقیع، امروز هم غریب است و نشانی از مظلومیت او در تاریخ شیعه دارد.

زائران بقیع، وقتی به قبور تخریب‌شده چهار امام نگاه می‌کنند، اشک در چشم‌شان حلقه می‌زند. آنجا، نه نشانی از سنگ قبر مانده، نه ضریحی، نه بارگاهی. اما در دل این ویرانه‌ها، هنوز نفس معرفت امام صادق (ع) زنده است.

چرا امام صادق را رئیس مذهب جعفری می‌دانند؟

لقب «رئیس مذهب جعفری» به‌دلیل تأسیس و تدوین گسترده‌ترین و منظم‌ترین فقه شیعه به‌دست امام صادق (ع) بر او نهاده شده. بسیاری از اصول فقهی، عقیدتی و اخلاقی شیعه، مستقیماً از احادیث و آموزه‌های او اخذ شده است. حتی چهار کتاب اصلی حدیث شیعه (اصول کافی، من لا یحضره الفقیه، تهذیب، استبصار) ریشه در تعلیمات او دارد.

ایشان در زمانی که جریان‌های فکری مختلفی، چون معتزله، مرجئه، خوارج، زیدیه و اهل حدیث در جهان اسلام فعالیت داشتند، فقهی منسجم و منبعث از سنت نبوی ارائه داد که تا امروز، مبنای عمل فقهی و حقوقی شیعیان جهان است.

شهادت مردی که زنده‌تر از همیشه است

اگرچه امام صادق (ع) را در سکوت کشتند، اما صدای علم و معرفتی که او پایه‌گذاری کرد، نه‌تنها در میان شیعیان، که در تمام جهان اسلام طنین‌انداز شد. امروز، مکتب جعفری فقط یک فقه نیست، یک روش زندگی است؛ راهی است برای عالمان، برای مصلحان، برای عدالت‌خواهان.

او به ما آموخت که حتی در عصر فشار و ظلم، می‌توان مدرسه‌ای ساخت که قرن‌ها بعد، روشنگر میلیون‌ها انسان باشد. شهادتش، نه پایان راه، که نقطه آغاز تمدنی بود که با عقلانیت و معنویت، مسیر هدایت را برای بشر ترسیم کرد.

امروز، هر طلبه‌ای که در حجره‌ای می‌نشیند و به مطالعه اصول فقه مشغول است، دنباله‌رو راهی است که آن مرد بزرگ، در پس در‌های خانه‌ای کوچک در مدینه، آغاز کرد؛ راهی که با شهادت تمام نشد، بلکه آینه‌ای شد از حقیقت دین.