سلامت روان کودکان ایران زمین، در سایه موشک‌ها و سکوت جهانی
به گزارش خبرنگار خبرگزاری آنا، محمدمهدی سیدناصری حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان یادداشتی با عنوان «سلامت روان کودکان ایران زمین، در سایه موشک‌ها و سکوت جهانی» در اختیار خبرگزاری آنا بدین شرح قرار داد:
کودکان، در هر جامعه‌ای، آینده و سرمایه اصلی ملی و بشری به شمار می‌آیند. جنگ‌ها و مخاصمات مسلحانه، ضمن تخریب زیرساخت‌ها و کشتار مستقیم، آثار ویرانگری بر روان و روحیه کودکان برجای می‌گذارند. در این میان، سلامت روانی به‌عنوان جزئی جدایی‌ناپذیر از حق بر سلامت، به‌طور مکرر و سیستماتیک نقض می‌شود.
تجاوز نظامی رژیم صهیونیستی به ایران، یکی از فاجعه‌بارترین رویداد‌های معاصر، بار دیگر نشان داد که جنگ، تنها به مرگ جسمی ختم نمی‌شود، بلکه روان هزاران کودک ایرانی را به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم هدف قرار می‌دهد. مشاهده مکرر تصاویر خشونت، شنیدن اخبار بمباران، از دست دادن عزیزان و احساس ناامنی مطلق، کودکان ایرانی را در معرض اختلالات روانی شدید، از جمله اضطراب، افسردگی، پرخاشگری و اختلال استرس پس از سانحه قرار داده است. در پرتو حقوق بین‌الملل، به‌ویژه کنوانسیون حقوق کودک و میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، دولت‌ها موظف‌اند بالاترین سطح مراقبت جسمی و روانی را برای کودکان تضمین کنند. با این حال، شواهد موجود حاکی از کم‌توجهی ساختاری و سیاسی به سلامت روانی کودکان است، موضوعی که می‌تواند آینده یک ملت را در معرض تهدیدات عمیق و پایدار قرار دهد.
حق بر سلامت، نخستین بار در ماده ۲۵ اعلامیه جهانی حقوق بشر (۱۹۴۸) به رسمیت شناخته شد و سپس در ماده ۱۲ میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی توسعه یافت. ماده ۲۴ کنوانسیون حقوق کودک نیز به‌طور خاص بر حق کودک بر «بالاترین استاندارد قابل حصول سلامت» تأکید دارد و ماده ۳۹ همین کنوانسیون، دولت‌ها را ملزم به فراهم کردن شرایط بازتوانی روانی و جسمی برای کودکانی کرده است که قربانی هر نوع خشونت یا جنگ شده‌اند.
مطابق تفسیر عمومی شماره ۱۵ کمیته حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، سلامت روانی، عنصری جدایی‌ناپذیر از حق بر سلامت بوده و نادیده گرفتن آن به‌منزله نقض مستقیم تعهدات بین‌المللی دولت‌ها محسوب می‌شود. تحقیقات علمی نشان می‌دهد که حتی مشاهده غیرمستقیم خشونت، به‌ویژه از طریق رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، آثار روانی مخربی بر کودکان دارد. مواجهه مکرر با تصاویر جنگ، بمباران، اجساد و انفجارها، منجر به افزایش اضطراب، ترس مزمن، اختلال خواب، پرخاشگری، احساس ناامنی و در نهایت بروز اختلال استرس پس از سانحه می‌شود.
مطابق گزارش ۲۰۲۳ یونیسف، بیش از ۷۵٪ کودکان در معرض اخبار خشونت‌آمیز، دچار درجاتی از آسیب روانی بلندمدت می‌شوند که اثرات آن می‌تواند سال‌ها ادامه یابد. در تجاوز اخیر اسرائیل به ایران، حتی کودکانی که مستقیماً در مناطق جنگی نبودند، به دلیل دسترسی گسترده به تصاویر خشونت‌آمیز، دچار استرس، بی‌خوابی، مشکلات یادگیری و افت تحصیلی شدند. این مسئله نشان می‌دهد که حمایت روانی نباید صرفاً به مناطق درگیری محدود شود و لازم است سیاست‌های رسانه‌ای و تربیتی جامع، برای مراقبت از کودکان سراسر کشور طراحی گردد.
جنگ، مهم‌ترین تهدید برای سلامت روانی کودکان است و آثار آن در سه سطح فردی، خانوادگی و اجتماعی بروز می‌یابد:
سطح فردی: بروز اضطراب، افسردگی، پرخاشگری، انزوا، اختلالات رفتاری، و اختلالات جسمی ناشی از استرس (مانند سردرد، دل‌درد، یا مشکلات گوارشی).
سطح خانوادگی: تضعیف پیوند‌های عاطفی، احساس گناه والدین، فرسودگی روانی خانواده و از دست رفتن نقش حمایتی والدین.
سطح اجتماعی: کاهش اعتماد به نهاد‌های اجتماعی، تضعیف هویت ملی و اجتماعی، و تهدید امنیت جمعی در بلندمدت. مطالعات متعدد، از جمله در سوریه و یمن، نشان داده‌اند که بازتوانی روانی ناکافی، می‌تواند سبب انتقال اختلالات روانی به نسل بعدی شود و پیامد‌های آن در دهه‌های آتی نیز ادامه یابد.
تعهدات بین‌المللی دولت‌ها در قبال سلامت روانی کودکان
تعهدات منفی؛ دولت‌ها موظف‌اند در جریان مخاصمات، از هرگونه اقدام مستقیم یا غیرمستقیم که سلامت جسمی و روانی کودکان را تهدید کند، اجتناب کنند. این شامل منع حملات به مناطق مسکونی، مدارس، بیمارستان‌ها و هرگونه حمله روانی (مانند ایجاد ترس جمعی) است.
تعهدات مثبت؛ دولت‌ها متعهد به اتخاذ تدابیر حمایتی فوری، جامع و پایدار هستند. این تدابیر شامل موارد زیر است:
۱. ایجاد مراکز تخصصی سلامت روانی کودک؛
۲. ارائه آموزش‌های مهارت مقابله روانی به کودکان، والدین و مربیان؛
۳. تدوین سیاست‌های رسانه‌ای برای کاهش انتشار تصاویر خشونت‌آمیز؛
۴. فراهم‌سازی دسترسی رایگان و فوری به خدمات روانی-اجتماعی.
در خصوص تجاوز اخیر، دولت ایران علاوه بر حمایت‌های جسمی و اقتصادی، موظف به اجرای برنامه‌های بازتوانی روانی گسترده، مستندسازی آسیب‌ها، و پیگیری حقوقی جبران خسارات در مجامع بین‌المللی است. بر اساس اصل مسئولیت مشترک، دولت‌های غیر درگیر نیز در قبال آثار روانی مخاصمات بر کودکان، وظایفی دارند. این وظایف شامل حمایت مالی، ارسال تیم‌های روان‌درمانی، کمک به بازسازی اجتماعی، و فشار دیپلماتیک برای توقف فوری جنگ و حفاظت از غیرنظامیان است. این دولت‌ها باید از تمامی ابزار‌های دیپلماتیک، اقتصادی و فنی برای کمک به کاهش آسیب‌ها و تضمین رعایت حقوق بین‌الملل بشردوستانه استفاده کنند.
کمیته حقوق کودک به‌عنوان نهاد نظارتی کنوانسیون حقوق کودک، مسئول بررسی گزارش‌های دوره‌ای و فوق‌العاده کشور‌ها در زمینه اجرای تعهدات خود است. این کمیته می‌تواند از دولت‌های عضو بخواهد:
۱. گزارش‌های دقیق درباره وضعیت کودکان آسیب‌دیده تهیه کنند؛
۲. اقدامات حمایتی فوری در زمینه سلامت روانی را آغاز نمایند؛
۳. پاسخ‌گویی شفاف در مورد نقض تعهدات بین‌المللی ارائه دهند.
در تجاوز اسرائیل به ایران، این کمیته می‌تواند از ایران و اسرائیل گزارش مطالبه کند و همچنین از شورای حقوق بشر بخواهد کمیته حقیقت‌یاب مستقل تشکیل دهد یا موضوع را به دیوان کیفری بین‌المللی ارجاع دهد.
یونیسف، به‌عنوان بازوی اجرایی سازمان ملل در حوزه کودکان، نقش کلیدی در پاسخ فوری و میان‌مدت ایفا می‌کند. اقدامات یونیسف شامل:
۱. ایجاد فضا‌های ایمن؛
۲. اعزام تیم‌های روان‌شناسی اضطراری؛
۳. آموزش والدین و معلمان در زمینه کمک‌های روانی اولیه؛
۴. توزیع بسته‌های حمایتی و ابزار‌های آرام‌سازی کودکان.
یونیسف می‌تواند با دولت ایران در طراحی برنامه ملی سلامت روان کودک، ظرفیت‌سازی تیم‌های درمانی، و مستندسازی آسیب‌ها همکاری فعال داشته باشد. حفظ و ارتقای سلامت روانی کودکان، نه‌تنها یک وظیفه اخلاقی و انسانی، بلکه یک تعهد الزام‌آور حقوقی بر اساس اسناد معتبر بین‌المللی است. تجاوز نظامی رژیم صهیونیستی به ایران، به‌عنوان یک نمونه معاصر از نقض سیستماتیک حقوق کودکان، مسئولیت دولت ایران، دولت‌های غیر درگیر، و سازمان‌های بین‌المللی را دوچندان کرده است. وظیفه فوری و حیاتی دولت ایران، ایجاد سیستم‌های جامع حمایت روانی، راه‌اندازی مراکز مشاوره و درمان تخصصی، آموزش والدین و مربیان، و تدوین سیاست‌های رسانه‌ای محدودکننده تصاویر خشونت‌آمیز است. در سطح جهانی، یونیسف و کمیته حقوق کودک سازمان ملل باید ضمن فشار بر اسرائیل برای توقف خشونت، از ایران در فرآیند بازتوانی روانی کودکان حمایت همه‌جانبه به عمل آورند.
بی‌توجهی به سلامت روانی کودکان در جنگ‌ها، می‌تواند به تخریب سرمایه انسانی و اجتماعی منتهی شود و موجی از بحران‌های فردی و جمعی را برای نسل‌های آینده به ارمغان بیاورد. جامعه جهانی موظف است، به‌جای انفعال و نظاره‌گری، در راستای اصل «مسئولیت حمایت»، اقدامات فوری و مؤثر را در حمایت از کودکان و توقف خشونت‌های غیرقانونی و ضدبشری به‌ویژه در ایران، اجرا کند.
سلامت روانی کودکان، خط مقدم واقعی هر جنگی است؛ اگر این سنگر فرو بریزد، آینده تمام بشریت باخته است.
انتهای پیام/
