طلوع اقتصاد آبی ایران با نور دیجیتال؛ هم‌افزایی نوآوری‌های فناورانه در گستره خلیج فارس و دریای عمان

به گزارش خبرگزاری آنا؛ بهبود بشیری، کارشناس اقتصاد- در سپیده‌دم عصری که در آن پایداری اکولوژیک و پیشرفت فناورانه، مسیر توسعه ملت‌ها را بازتعریف می‌کنند، ایران، با میراث غنی دریایی و ظرفیت‌های نوظهور دیجیتال، در آستانه یک تحول استراتژیک در اقتصاد دریامحور خود قرار گرفته است. در این یادداشت، ضمن بررسی عمیق ضرورت و فوریت هم‌پیوندی اقتصاد دیجیتال با اهداف توسعه پایدار در اکوسیستم‌های آبی، به واکاوی تجارب موفق و درس‌آموز جهانی و منطقه‌ای، به‌ویژه در میان کشورهای پیشرو حوزه خلیج فارس، پرداخته می شود. در این رهگذر، به پتانسیل شگرف ابتکارات نوآورانه‌ای اشاره می‌شود که با بهره‌گیری از فناوری‌های تحول‌آفرینی همچون بلاکچین و خلق ارزش از طریق دارایی‌های دیجیتال منحصربه‌فرد، قادرند ضمن تجلیل از میراث فرهنگی و هنری، سازوکارهای مالی جدیدی برای حفاظت از گنجینه‌های طبیعی دریایی و پیشبرد اهداف توسعه پایدار فراهم آورند. این رویکردها، که می‌توانند از بازتعریف ارزش اشیاء فرهنگی تا ایجاد پلتفرم‌های مشارکتی برای حمایت از محیط زیست را شامل شوند، نویدبخش فصلی نوین در پیشگامی ایران در عرصه اقتصاد آبی دیجیتال و پایدار هستند.

طنین امواج دیجیتال در کرانه‌های پایداری – روایتی از هم‌سرایی دریا، فناوری و آینده‌ای روشن

خلیج فارس و دریای عمان، این پهنه‌های آبی استراتژیک که قرن‌هاست شاهد تمدن‌سازی، تجارت و تبادل فرهنگی مردمان این سرزمین بوده‌اند، امروز در آستانه فصلی نوین از تاریخ خود قرار دارند. این آبراهه‌های حیات‌بخش، که نه تنها شریان‌های کلیدی انرژی و تجارت جهانی محسوب می‌شوند، بلکه زیستگاه اکوسیستم‌های دریایی منحصربه‌فرد و تأمین‌کننده معیشت میلیون‌ها ایرانی هستند، اکنون با چالش‌هایی پیچیده از تغییرات اقلیمی و فشار فزاینده فعالیت‌های انسانی مواجه‌اند. از سوی دیگر، طلوع خیره‌کننده اقتصاد دیجیتال، با ابزارها و راه‌حل‌های نوآورانه‌اش، فرصتی بی‌سابقه برای مواجهه هوشمندانه با این چالش‌ها و گشودن افق‌های جدید توسعه پایدار فراهم آورده است.

داستان امروز ما، داستان همین هم‌سرایی شکوهمند است: هم‌سرایی میان آبی بی‌کران دریا و قدرت نامحدود دیجیتال. این یک روایت از ضرورت گذار از الگوهای سنتی بهره‌برداری به سمت "اقتصاد آبی پایدار" است؛ اقتصادی که در آن، رشد و شکوفایی با احترام به ظرفیت‌های طبیعی و تضمین سلامت اکوسیستم‌های دریایی برای نسل‌های آینده گره خورده است. در این مسیر، فناوری‌های دیجیتال نه به عنوان یک هدف، بلکه به مثابه ابزارهایی قدرتمند برای دستیابی به شفافیت بیشتر، کارایی بالاتر، و تصمیم‌گیری‌های آگاهانه‌تر عمل می‌کنند.

در این میان، شاهد جوشش ایده‌هایی هستیم که ریشه در فرهنگ غنی این مرز و بوم دارند و همزمان، نگاهی به آینده‌ای فناورانه دوخته‌اند. ابتکاراتی در حال شکل‌گیری‌اند که می‌کوشند با تعریف مجدد ارزش برای میراث فرهنگی و هنری از طریق فناوری‌های نوین، نه تنها به حفظ و ترویج این گنجینه‌ها کمک کنند، بلکه از ظرفیت آن‌ها برای حمایت از اهداف بزرگ‌تری چون پاسداری از محیط زیست دریایی بهره گیرند. تصور کنید که چگونه می‌توان با ایجاد هویتی دیجیتال و منحصربه‌فرد برای نمادهای فرهنگی، نه تنها اصالت آن‌ها را تضمین کرد، بلکه بستری برای مشارکت عمومی در پروژه‌های توسعه پایدار فراهم آورد؛ گویی هر قطعه از این پازل فرهنگی، به سفیری برای آینده‌ای سبزتر و آبی‌تر تبدیل می‌شود. این رویکردها، که بر شفافیت، مشارکت و خلق ارزش مشترک استوارند، می‌توانند پارادایم‌های موجود را به چالش کشیده و مسیرهای جدیدی را برای تأمین مالی و اجرای پروژه‌های زیست‌محیطی و اجتماعی بگشایند. این یادداشت خبری، در پی کاوش عمیق‌تر این فرصت‌ها و ضرورت‌ها برای اکوسیستم اقتصاد دیجیتال ایران است.

بخش اول: امواج دیجیتال در خدمت اقیانوس پایدار – هم‌راستایی جهانی اقتصاد دیجیتال و توسعه دریامحور

پیوند میان اقتصاد دیجیتال و توسعه پایدار دریامحور، دیگر یک انتخاب یا یک چشم‌انداز دوردست نیست، بلکه یک ضرورت انکارناپذیر در دستور کار جهانی است. با افزایش آگاهی نسبت به اهمیت حیاتی اقیانوس‌ها در تنظیم اقلیم، تأمین امنیت غذایی و پشتیبانی از تنوع زیستی، و همزمان، با مشاهده چالش‌های فزاینده‌ای چون آلودگی پلاستیکی، اسیدی شدن اقیانوس‌ها، و صید بی‌رویه، جامعه جهانی به طور فزاینده‌ای به دنبال راه‌حل‌های نوآورانه و فناورانه است.

مفاهیم کلیدی در تلاقی دریا و دیجیتال

اقتصاد دیجیتال (Digital Economy): این مفهوم، بسیار فراتر از صرف تجارت الکترونیک یا اپلیکیشن‌های موبایلی است. اقتصاد دیجیتال دربرگیرنده تمامی فعالیت‌های اقتصادی است که بر پایه فناوری‌های دیجیتال بنا شده‌اند؛ از زیرساخت‌های ارتباطی و مراکز داده، تا پلتفرم‌های آنلاین، تحلیل داده‌های عظیم (Big Data)، هوش مصنوعی (AI)، اینترنت اشیاء (IoT)، و فناوری‌های دفترکل توزیع‌شده (DLT) مانند بلاکچین. این اقتصاد، با ویژگی‌هایی چون سرعت، دسترسی گسترده، و قابلیت ایجاد شبکه‌های پیچیده ارزش، پتانسیل تحول‌آفرینی در تمامی بخش‌ها را داراست.

اهداف توسعه پایدار (Sustainable Development Goals - SDGs): دستور کار ۲۰۳۰ سازمان ملل متحد، با ۱۷ هدف کلان، نقشه راهی برای آینده‌ای بهتر و پایدارتر برای همگان ترسیم می‌کند. در این میان، هدف ۱۴ (SDG 14: Life Below Water) به طور خاص بر "حفاظت و استفاده پایدار از اقیانوس‌ها، دریاها و منابع دریایی برای توسعه پایدار" تمرکز دارد. تحقق این هدف، ارتباط تنگاتنگی با سایر اهداف مانند SDG 1 (پایان فقر)، SDG 2 (پایان گرسنگی)، SDG 8 (کار شایسته و رشد اقتصادی)، SDG 12 (تولید و مصرف مسئولانه) و SDG 13 (اقدام اقلیمی) دارد.

اقتصاد دریامحور پایدار (Sustainable Blue Economy): این رویکرد، به دنبال استفاده پایدار از منابع اقیانوسی برای رشد اقتصادی، بهبود معیشت و ایجاد اشتغال است، در حالی که سلامت اکوسیستم اقیانوسی حفظ می‌شود. صنایع کلیدی در اقتصاد آبی پایدار شامل شیلات و آبزی‌پروری مسئولانه، حمل و نقل دریایی سبز و کارآمد، انرژی‌های تجدیدپذیر دریایی (مانند انرژی باد و موج فراساحلی)، گردشگری ساحلی و دریایی پایدار، بیوتکنولوژی دریایی، و مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی است.

نقش تحول‌آفرین فناوری‌های دیجیتال در تحقق شاخص‌های توسعه پایدار دریایی

پایش و مشاهده زمین (Earth Observation) و سنجش از دور: تصاویر ماهواره‌ای و داده‌های سنجش از دور، همراه با الگوریتم‌های هوش مصنوعی، امکان پایش گسترده و مستمر پدیده‌هایی چون دمای سطح آب، غلظت کلروفیل (نشانگر سلامت فیتوپلانکتون‌ها، پایه زنجیره غذایی دریایی)، شناسایی و ردیابی لکه‌های نفتی و سایر آلودگی‌ها، پایش مناطق وسیع جنگل‌های حرا و صخره‌های مرجانی، و حتی شناسایی کشتی‌هایی که اقدام به صید غیرقانونی می‌کنند را فراهم می‌آورد. این داده‌ها، اساس تصمیم‌گیری‌های مبتنی بر شواهد در مدیریت پایدار دریا هستند.

تجربه اقتصاد دریا‌محور در اندونزی: در اندونزی، که بزرگترین مجمع‌الجزایر جهان است، از سیستم‌های پایش ماهواره‌ای پیشرفته برای مبارزه با صید غیرقانونی، گزارش‌نشده و کنترل‌نشده (IUU Fishing) استفاده می‌شود. این سیستم‌ها با تحلیل داده‌های مکانی کشتی‌ها و تطبیق آن با مجوزهای صید، به کاهش چشمگیر فعالیت‌های غیرقانونی و حفظ ذخایر ماهی کمک کرده‌اند، که مستقیماً به امنیت غذایی و معیشت پایدار جوامع صیادی کمک می‌کند.

اینترنت اشیاء (IoT) و شبکه‌های حسگر هوشمند: استقرار بویه‌ها و حسگرهای هوشمند در سراسر اقیانوس‌ها و مناطق ساحلی، امکان جمع‌آوری داده‌های لحظه‌ای در مورد پارامترهای فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی آب (مانند شوری، pH، اکسیژن محلول، کدورت، و وجود آلاینده‌های خاص) را فراهم می‌کند. این داده‌ها می‌توانند برای هشدار زودهنگام در مورد شکوفایی مضر جلبکی، پیش‌بینی کیفیت آب برای مزارع آبزی‌پروری، و مدیریت بهینه مناطق حفاظت‌شده دریایی به کار روند.

تجربه اقتصاد دریا‌محور در کشورهای اسکاندیناوی: در مزارع پرورش ماهی مداربسته (Recirculating Aquaculture Systems - RAS) در کشورهای اسکاندیناوی، از شبکه‌های گسترده حسگرهای IoT برای پایش دقیق کیفیت آب و سلامت ماهی‌ها استفاده می‌شود. این امر نه تنها به کاهش مصرف آب و انرژی و جلوگیری از فرار ماهی‌ها به محیط طبیعی کمک می‌کند، بلکه با بهینه‌سازی شرایط پرورش، نیاز به استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها را نیز به حداقل می‌رساند و به تولید غذای دریایی سالم‌تر و پایدارتر منجر می‌شود.

هوش مصنوعی (AI) و یادگیری ماشین (Machine Learning): این فناوری‌ها قادرند حجم عظیمی از داده‌های اقیانوسی را تحلیل کرده، الگوهای پیچیده را شناسایی کنند و پیش‌بینی‌های دقیقی ارائه دهند. کاربردهای آن شامل مدل‌سازی جریان‌های اقیانوسی و تأثیر آن‌ها بر پراکندگی لارو آبزیان، پیش‌بینی مناطق مستعد تجمع پلاستیک‌های دریایی، بهینه‌سازی مسیرهای کشتیرانی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و جلوگیری از برخورد با پستانداران دریایی، و توسعه ابزارهای تشخیص زودهنگام بیماری‌ها در آبزیان پرورشی است.

تجربه اقتصاد دریا‌محور در نروژ: پروژه "Ocean Data Platform" که توسط مایکروسافت و C4IR Ocean در نروژ راه‌اندازی شده، از هوش مصنوعی برای یکپارچه‌سازی و تحلیل داده‌های متنوع اقیانوسی از منابع مختلف استفاده می‌کند تا به درک بهتری از سلامت اقیانوس‌ها و تأثیر فعالیت‌های انسانی بر آن‌ها دست یابد. این پلتفرم به شرکت‌ها و دولت‌ها کمک می‌کند تا تصمیمات پایدارتری در مورد استفاده از منابع دریایی بگیرند.

فناوری بلاکچین (Blockchain) و دفترکل توزیع‌شده (DLT): شفافیت، تغییرناپذیری و قابلیت ردیابی که بلاکچین ارائه می‌دهد، می‌تواند در اقتصاد آبی کاربردهای فراوانی داشته باشد. از ایجاد زنجیره‌های تأمین شفاف برای غذاهای دریایی (از صید تا بشقاب) برای مبارزه با تقلب و تضمین صید پایدار، تا ایجاد سیستم‌های ثبت مالکیت و مجوزهای دریایی، و حتی توسعه پلتفرم‌های تأمین مالی نوآورانه برای پروژه‌های حفاظتی که در آن، کمک‌های مالی به طور شفاف ردیابی و به پروژه‌های مشخصی تخصیص داده می‌شوند.

تجربه اقتصاد دریا‌محور در صندوق جهانی طبیعت: WWF (صندوق جهانی طبیعت) با همکاری شرکت ConsenSys و TraSeable، پلتفرم "Blockchain Supply Chain Traceability Project" را در صنعت ماهی تن در منطقه اقیانوس آرام راه‌اندازی کرده است. این پلتفرم به مصرف‌کنندگان اجازه می‌دهد تا با اسکن یک کد QR، کل مسیر صید، فرآوری و توزیع ماهی تن خریداری‌شده خود را ردیابی کنند و از صید قانونی و پایدار آن اطمینان حاصل نمایند. این امر به توانمندسازی صیادان قانونمند و مقابله با بازیگران غیرقانونی کمک می‌کند.

پلتفرم‌های دیجیتال برای مشارکت شهروندی و اقتصاد اشتراکی: اپلیکیشن‌های موبایل و پلتفرم‌های آنلاین می‌توانند شهروندان عادی را در جمع‌آوری داده‌های علمی (Citizen Science) در مورد محیط زیست دریایی (مانند گزارش مشاهدات گونه‌های خاص یا زباله‌های ساحلی)، مشارکت در کمپین‌های پاکسازی، و حتی تأمین مالی جمعی برای پروژه‌های کوچک حفاظتی محلی، درگیر کنند.

تجربه اقتصاد دریا‌محور در سازمان حفاظت از اقیانوس‌ها: اپلیکیشن "Clean Swell" که توسط Ocean Conservancy ( سازمان حفاظت از اقیانوس‌ها ) توسعه یافته، به داوطلبان در سراسر جهان اجازه می‌دهد تا نوع و میزان زباله‌هایی را که از سواحل جمع‌آوری می‌کنند، ثبت نمایند. این داده‌ها به یک پایگاه داده جهانی وارد شده و به محققان و سیاست‌گذاران کمک می‌کند تا منشأ و الگوهای آلودگی پلاستیکی را بهتر درک کرده و راه‌حل‌های مؤثری برای مقابله با آن بیابند.

نمونه‌های الهام‌بخش از هم‌افزایی دیجیتال و اقتصاد آبی در سطح جهانی

 ایالات متحده آمریکا (NOAA - اداره ملی اقیانوسی و جوی): این سازمان با سرمایه‌گذاری گسترده در سیستم‌های پایش اقیانوسی، مدل‌سازی پیشرفته و ارائه داده‌های باز، نقش کلیدی در پیشبرد اقتصاد آبی پایدار و مدیریت مبتنی بر علم منابع دریایی ایفا می‌کند. برنامه‌هایی مانند "Integrated Ocean Observing System (IOOS)" نمونه‌ای از این تلاش‌هاست.

 ژاپن: با توجه به اهمیت بالای غذاهای دریایی در فرهنگ و اقتصاد این کشور، ژاپن سرمایه‌گذاری زیادی در فناوری‌های نوین شیلات و آبزی‌پروری، از جمله رباتیک و هوش مصنوعی برای مدیریت مزارع دریایی و پایش ذخایر، انجام داده است. همچنین، در زمینه توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر دریایی مانند توربین‌های جریانی اقیانوسی پیشگام است.

 کانادا: با داشتن طولانی‌ترین خط ساحلی جهان، کانادا برنامه "Oceans Protection Plan" را با هدف حفاظت از تنوع زیستی دریایی، بهبود ایمنی دریانوردی و تقویت مشارکت جوامع بومی در مدیریت اقیانوس‌ها، با استفاده از فناوری‌های نوین، به اجرا گذاشته است.

این تجربیات جهانی نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری هدفمند در فناوری‌های دیجیتال و ایجاد اکوسیستم‌های نوآوری، نه تنها می‌تواند به حل چالش‌های پیچیده پیش روی اقیانوس‌ها کمک کند، بلکه فرصت‌های اقتصادی جدیدی را در چارچوب توسعه پایدار ایجاد نماید. ایران نیز می‌تواند با الهام از این نمونه‌ها و با تکیه بر ظرفیت‌های داخلی خود، مسیر مشابهی را در پیش گیرد.

پایان بخش اول