رازهای نهفته در دل خاک؛ گوهرهایی که رو به زوال می‌روند!
خبرگزاری آنا؛ ایران، کشوری با تاریخ و فرهنگ غنی به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین مراکز تمدن بشری، همواره در زمینه‌های مختلفی ازجمله علوم، هنر و صنعت پیشگام بوده و یکی از حوزه‌هایی که در طول تاریخ به‌خصوص در دوران باستان توجه ویژه‌ای به آن شده، صنعت استخراج و فرآوری سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی است.
این صنعت نه‌تنها به دلیل زیبایی و جذابیت ظاهری سنگ‌ها، بلکه به خاطر ارزش اقتصادی و فرهنگی آنها حائز اهمیت است.
در ایران، معادن مختلفی وجود دارد که هریک از آنها دارای ویژگی‌ها و ظرفیت‌های خاص خود هستند. فیروزه نیشابور به‌عنوان یکی از شناخته‌شده‌ترین و ارزشمندترین گوهرسنگ‌های ایرانی، نماد تاریخ و فرهنگ غنی این سرزمین است.
این سنگ قیمتی نه‌تنها در بازار داخلی، بلکه در بازار‌های جهانی نیز به‌عنوان یک برند معتبر شناخته میشود، علاوه بر فیروزه، ایران دارای گونه‌های مختلفی از گوهرسنگ‌ها مانند دماتوئید گارنت، عقیق، کوارتز و گارنت سبز است که هریک نقش مهمی در فرهنگ و هنر ایرانی ایفا می‌کنند، این سنگ‌ها نه‌تنها در صنایع دستی و جواهرسازی مورد استفاده قرار می‌گیرند، بلکه در بسیاری از فرهنگ‌ها به عنوان نماد خوشبختی، ثروت و زیبایی شناخته می‌شوند.
با این شرایط، صنعت گوهرسنگی در ایران با چالش‌های متعددی رو‌به‌رو است و رعایت نکردن ملاحظات زیست‌محیطی در استخراج معادن، عدم وجود تجهیزات پیشرفته و فناوری‌های نوین و تحریم‌ها و مشکلات اقتصادی، موانع جدی برای توسعه این صنعت به شمار می‌آیند.
به طور خاص، بسیاری از معادن به صورت غیراصولی و بدون توجه به اثرات زیست‌محیطی استخراج می‌شوند که این موضوع می‌تواند به تخریب منابع طبیعی و از بین رفتن ذخایر گوهرسنگ‌ها منجر شود.
در این زمینه، نیاز به توسعه و بهبود فرآیند‌های استخراج و فرآوری، به‌کارگیری فناوری‌های نوین و ایجاد تعاونی‌های محلی برای مدیریت منابع به صورت پایدار احساس میشود، همچنین، توجه به آموزش و توانمندسازی نیروی انسانی در این صنعت می‌تواند به ارتقای کیفیت و افزایش تولید کمک کند.
به طور کلی، با توجه به تاریخچه غنی و ظرفیت‌های فراوان ایران در حوزه گوهرسنگ‌ها، این کشور می‌تواند به یکی از قطب‌های مهم جهانی در صنعت گوهرسنگی تبدیل شود.
با این مقدمه خبرنگار آنا گفت‌و‌گویی را با مسعود کیانی کارآفرین برتر و رئیس انجمن صنفی کارفرمایی گوهرتراشان و گوهرشناسان سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی ترتیب داده است تا ظرفیت ایران به‌خصوص استانها را در حوزه گوهرسنگ‌ها و شهاب‌سنگ‌ها مورد بررسی قرار دهد و راهکارهای لازم را برای رفع چالش‌ها ارائه کند.
در این گفت‌و‌گو به بررسی ابعاد مختلف صنعت گوهرسنگی در ایران ازجمله تاریخچه، وضعیت کنونی، چالش‌ها و فرصت‌ها و راهکارهای توسعه این صنعت خواهیم پرداخت.
بخش دوم و پایانی گفت‌و‌گوی آنا با کیانی در پی می‌آید: (بخش نخست را اینجا بخوانید)
کاربرد گوهرسنگ‌ها در صنایع پزشکی؛ از چشم‌پزشکی تا مکانیک سیالات
آنا: به عنوان یک تشکل تخصصی در انجمن صنفی کارفرمایی گوهرتراشان و گوهرشناسان چه اهدافی را دنبال می‌کنید و اقداماتی که برای حمایت از فعالان این حوزه ازجمله تولیدکنندگان، بازرگانان، تراشکاران و ... انجام دادید، چیست؟
کیانی: گوهرتراشان و گوهرشناسان در مجموعه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی ثبت شده، در حوزه گوهرتراشان و گوهرشناسان و چه افرادی که در حوزه تجهیزات و ساخت آن فعال هستند، ساخت دستگاه‌ها را در کشورمان به‌خصوص دستگاه‌های گوهرشناسی «سامیت» و «CNC» را مهندسی معکوس و برخی را طراحی کرده‌اند و بعضاً دستگاه جدیدی مانند «فلت» در گوهرتراشی ساخته شده که چندین نفر فعالیت می‌کنند.
از گوهرتراشی و تمامی این زنجیره حمایت‌های لازم را داریم و تسهیلاتی را در هماهنگی با ارگان‌های مختلف در حوزه کارآفرینی و اشتغال در دولتی و غیردولتی برای تجهیز این کارگاه‌ها برعهده گرفتیم و کمک می‌کنیم این تسهیلات به صورت هدفمند و متمرکز به افرادی برسد که فعالیت جدیدی دارند و در پس گسترش پروژه خود هستند.
در حوزه گوهرشناسی و گوهرتراشی یکی از مباحث مهم کلاش‌های آموزشی و ورک‌شاپ‌هاست که شناسنامه‌ها و استانداردسازی دستورالعمل‌هایی که در سطح کشور به‌خصوص سازمان استاندارد، مدیریت فضای سبز یا سایر ارگان‌های دولتی وزارت علوم هم کمک می‌کنیم که این موارد را استانداردسازی کنیم تا یک کالای استاندارد تولید و در خدمات داشته باشیم که توان رقابتی با کالا‌های خارجی در سطح دنیا داشته باشیم.
موضوع دیگری که پیگیری کردیم پژوهش‌های گوهرسنگی به‌خصوص در گوهرسنگ‌های ایران و شهاب‌سنگ‌های ایران است تا بتوانیم با جامعه دانشگاهی و مراکز علمی این پژوهش‌ها را پیش ببریم و مباحث اخلاقی، اعتباری و صنفی را هم با مراکز پلیس پیگیری می‌کنیم تا خطایی پیش نیاید و بتوانیم بازرسی داشته باشیم که کلاه سر مردم نرود، مانند داستانی که در سریال پایتخت ۷ پیش می‌آید.
آنا: چگونه می‌توان از گوهرسنگ‌ها و شهاب‌سنگ‌ها در صنایع الکترونیک و پزشکی استفاده کرد و این مواد در چه زمینه‌هایی از این صنایع کاربرد دارند؟ همچنین برای استفاده از این مواد در این صنایع، مجوز‌های لازم از چه سازمان یا ارگانی باید اخذ شود؟
کیانی: بیشترین گوهرسنگ‌ها به‌لحاظ صنعتی به شکل گوهرسنگ‌های طبیعی هستند، اما قابلیت تراش ندارند تا در صنعت استفاده شوند، مانند «گارنت»، «کوارتز» یا کانی که در صنایع سنباده و شمع ماشین استفاده میشود یا صنایع مختلف به‌عنوان برش‌دهنده و کاهش‌دهنده مورد استفاده قرار می‌گیرد.
حتی سنگ‌های گوهری با پودر الماس «پولیش» داده می‌شوند و فیروزه با پودر اُخرا و «هماتیت» صیقل داده میشود و جلای نهایی را از آن می‌گیرند.
بیشترین گوهرسنگ‌ها به‌لحاظ صنعتی به شکل گوهرسنگ‌های طبیعی هستند، اما قابلیت تراش ندارند تا در صنعت استفاده شوند، مانند «گارنت»، «کوارتز» یا کانی که در صنایع سنباده و شمع ماشین استفاده میشود یا صنایع مختلف به‌عنوان برش‌دهنده و کاهش‌دهنده مورد استفاده قرار می‌گیرد
اما در صنایع بزرگ و کاربردی این موضوع اهمیت دارد که برخی از گوهرسنگ‌ها بخش شاخه رشد بلور که گرایش بین رشته‌ای مانند شیمی، فیزیک، زمین‌شناسی و همینطور مکانیک سیالات است و رشد کریستال‌های «کراندوم»، یاقوت و شاخه‌هایی از زُمُرّد و الماس مصنوعی است و تقریباً چند صد گوهر مصنوعی در چندین نوع و روش مختلف در آزمایشگاه‌های متعدد ساخته میشود؛ به‌عنوان مثال در ساخت یاقوت با روش «ورنوبل»، «بریچمن» و «چکرالسکی یا «چوخورالسکی» در الماس هم به دو روش hpht و cvd یا بخار تولید می‌شوند.
همچنین گوهرسنگ‌ها در صنایع مختلف مانند صنایع لیزر، پزشکی (خیلی از عدسی‌ها از کریستال‌هاست) در دستگاه‌های پزشکی شامل دستگاه‌های سی.تی.اسکن، رادیولوژی و چاقو‌های برش مورد استفاده قرار می‌گیرند به‌خصوص الماس که در صنعت چشم پزشکی استفاده میشود تا نانوذرات الماس را در چشم، پرورش و گسترش دهند و از آنها به‌عنوان بخشی از سلول‌های چشمی استفاده کنند، اما گوهرسنگ‌ها در صنایع دیگر هم کاربرد دارند، مانند صنایع برش و سایش.
رتبه ایران در صادرات گوهرسنگ؛ سنگی که کارآفرین تربیت می‌کند
آنا: وضعیت ایران در صادرات گوهرسنگ به چه شکل است و آیا این موضوع ارزش افزوده‌ای برای کشورمان داشته است؟
کیانی: متأسفانه رتبه ایران در صنعت گوهرسنگی به‌لحاظ جهانی و صادرات ۱۰۵ است که عدد ناچیز و ۹۹ درصد منطبق با گوهرسنگ‌ها به صورت اقتصاد داخلی و گردش مالیات داخلی بوده است، البته ظرفیت صادرات را داشتیم، اما متأسفانه در سالیان اخیر قانونی به نام کالای گروه ۴ تصویب شد، یعنی کالا‌هایی که لوکس و دلاربر بودند، نمی‌توانستند کالا به کشور وارد کنند، مشکل این بود که گوهرسنگ‌ها و جواهرات را به‌عنوان کالای لوکس درنظر گرفته بودند که بازار مصرف به شمار می‌رفت و با محور کارآفرینی و یک بازار مصرف بود و این موجب شد نتوانیم از خارج به داخل سنگ به‌صورت وارد کنیم یا سنگ‌ها را تراش داده و از ارزش افزوده آن در صنعت جواهرسازی استفاده کنیم و این اشتباه بزرگی بود که البته اواخر سال ۱۴۰۳ این قانون برداشته شد، امیدواریم بتوانیم از سال‌جاری صادرات گوهرسنگ‌ها را داشته باشیم، همچنین وارداتی که ممنوع شده بود مانند سنگ‌هایی که در افغانستان و کشور‌های همسایه ازجمله پاکستان، ارمنستان و ... مانند گذشته آزاد شود و حتی الماس هم می‌توانیم صادر کنیم، الماس روسیه ظرفیت بسیار بالایی در جهان دارد و ۳۰ درصد از الماس دنیا را تشکیل داده و تأمین می‌کند و ایران به‌دلیل تحریم می‌توانست علم ساخت الماس را به داخل کشور بیاورد، تراش داده و تکنولوژی و تجهیزات لازم را را بیاورد تا بتواند صادرات داشته باشد، امیدوارم این موضوع در دستورکار حاکمیت و دولت قرار بگیرد.
آنا: خراسان رضوی یکی از استان‌هایی است که در زمینه سنگ‌های قیمتی و گوهرسنگ‌ها ظرفیت بسیار بالایی دارد و ۹۴ درصد از گوهرسنگ‌های کشور از مشهد صادر میشود، خوب خراسان‌رضوی به‌عنوان یکی از مراکز اصلی تولید فیروزه در ایران شناخته میشود و مشتریان خاص خود را از کشور‌های دیگر دارد که مشتری فیروزه نیشابور هستند، چه عواملی موجب شده که فیروزه نیشابور به‌لحاظ کیفیت و رنگ در سطح جهانی مطرح شود و چه چالش‌هایی در این مسیر وجود دارد که در زمینه استخراج و فناوری فیروزه در منطقه نیشابور در مشهد و استان خراسان رضوی ایران دست برتر را داشته باشد و بتواند صادرات کند. همانطور که می‌دانید ایران در استان‌های کرمان، کردستان و آذربایجان‌شرقی به خاطر داشتن ذخایر عظیم زئولیت پتانسیل زیادی برای استفاده از این ماده معدنی با توجه به کشاورزی و تصفیه آب دارد، ارزیابی شما در این زمینه چیست؟ چه راهکاری برای استخراج و فرآوری بیشتر فیروزه در منطقه نیشابور دارید تا بتوانیم در مشاغل مختلف ازجمله کشاورزی از این معادن استفاده کنیم تا امکان فرآوری زئولیت به شکل گوهرسنگ برای استفاده در جواهرسازی می‌تواند وجود داشته باشد.
کیانی: فیروزه نیشابور قدیمی‌ترین معدن تقریباً ۵ تا ۸ هزار سال سابقه معدن‌کاری دارد و ایران در این زمینه سابقه ۱۱ هزار ساله دارد و ۵ تا ۷ هزار سال سابقه گوهرسنگ به‌خصوص در فیروزه در شهر سوخته، تپه یزد و کاشان آثاری از فیروزه بوده است و این نشان می‌دهد با توجه به آزمایش‌هایی که درباره فیروزه صورت گرفته، منطقه نیشابور بوده است.
سابقه نشان می‌دهد که فیروزه از سالیان گذشته قدمت داشته و کهن بوده که در سطح دنیا به‌عنوان یک برند شناخته شده و این برند بودن فیروزه نیشابور حتی به آن لقب «Persian blue» آبی ایرانی بخشیده که در دنیا معروف شده است.
فیروزه در صنایع رنگ، اپتیک رنگ و رنگ‌شناسی به‌عنوان یک رفرنس جهانی به رنگ فیروزه نیشابور نگریسته میشود، چراکه قدمت بسیاری دارد و از راه ترکیه به خارج از کشور، از راه جاده ابریشم به سمت اروپا و روم باستان و مصر می‌رفته است، بنابراین فیروزه به‌عنوان سنگ ترکی یا «تورکوایز» شناخته شده که این نشان می‌دهد قدمتی و برندسازی شده و در طول دوران مدید در کشور و سطح جهانی برندینگ شده و به این دلیل است که در ایران احادیثی درباره ثواب انداختن فیروزه در انگشت وجود دارد و در مورد این سنگ وجود دارد و این موجب شد که از این سنگ به‌عنوان یک برند نه‌تنها در ایران و در کشور‌های اسلامی و غیراسلامی معروف شود و یک برند خاص باشد.
یکی از موضوعاتی که برای فیروزه نیشابور می‌توان به‌عنوان یک ظرفیت خوب درآورد اینکه مردم را منسجم‌تر کرد؛ چه به‌لحاظ تجارت و چه کارگاه‌هایی که آنجا با دستگاه‌های مجهز تجهیز کرد و گزاره برندینگ را در کشور درباره فیروزه پیش برد و گریدبندی به‌خصوص فیروزه که باید به‌لحاظ کیفی گریدبندی و درجه‌بندی شود و یک جدول قیمت برای فیروزه تهیه شود.
آنا: و موضوع مهم‌تر تجهیز معدن‌کاران نیشابور است.
کیانی: بله. دو روستا به نام‌های معدن یک و معدن دو هستند که باهم تعاونی دارند که می‌توان این تعاونی را تقویت و سرمایه تزریق کرد؛ چه برای استخراج و چه برای فرآوری و نه‌تنها به‌عنوان گوهرسنگ‌های جواهرات در سطح زینتی، بلکه در بحث تابلوها، ظروف و بحث‌های رزینی که مورد استفاده واقع میشود می‌توان آنها را کمک کرد.
موضوع احیا و بهسازی فیروزه هم مورد توجه جدی قرار بگیرد و خیلی از فیروزه‌های بی‌کیفیت در کشور به صورت قاچاق یا مجاز خارج میشود و ارزش افزوده کمتری برای کشور دارد و اگر بتوان آنها را احیا کرد قطعاً می‌توان درآمدزایی بیشتری داشت.
آنا: ساخت منابع غنی زئولیت در استان آذربایجان‌شرقی چگونه پیش می‌رود؟
کیانی: زئولیت کاربرد گوهری ندارد و فقط در تصفیه آب است.
لزوم راه‌اندازی استارت‌آپ در حوزه گوهرسنگ و شهاب‌سنگ
آنا: در انجمن صنفی کارفرمایی گوهرتراشان و گوهرشناسان و دانشگاه خوارزمی به تربیت نیروهای کارآزموده و متخصص در زمینه سنگ‌های قیمتی، شهاب‌سنگ‌ها و گوهرسنگ‌ها اقدام کرده‌اید تا پژوهشگرانی تربیت کنید که در این زمینه کمبودی نداشته باشیم؟
کیانی: بیش از یک‌هزار نفر شاگرد در یک دهه در دانشگاه خوارزمی و مرکز آموزش‌های آزاد دانشگاه خوارزمی و معاونت علمی، پژوهشی و آموزشی تربیت کردیم که در چندین دوره آموزش دیدند و با همکاری مرکز تربیت مربی سازمان فنی و حرفه‌ای کشور مدرک دانشگاه خوارزمی و مدرک فنی حرفه‌ای دریافت کردند و آموزش‌ها در چند سطح مقدماتی و ورک‌شاپ و پیشرفته بود و چندین نفر در حوزه گوهرسنگ‌ها، شهاب‌سنگ‌ها و جواهرات به‌خصوص گوهرتراشی و گوهرشناسی و ساخت طلا و جواهر و زرگری آموزش دیدند.
آنا: با توجه به رشد فناوری‌های آزمایشگاهی در ایران، چه روش‌های جدیدی برای شناسایی دقیق‌تر گوهرسنگ‌ها و شهاب‌سنگ ها در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد و آیا دستگاه‌ها به‌روز است و فناوری‌های آزمایشگاهی که استفاده می‌کنید؟
کیانی: شاید با کمبود امکانات با وجود تحریم‌ها مواجه باشیم، اما در فناوری رشد پیدا کردیم و چون یکی از دلایلی که با تحریم مواجه هستیم به‌خصوص پایه‌های تحریم کشور بوده، صنعت غنی‌سازی و بحث اکتشاف اورانیوم، استخراج و غنی‌سازی اورانیوم بوده، بنابراین شرکت‌های زمین‌شناسی کشوری و مراکز علمی در این زمینه مورد تحریم قرار گرفتند.
براساس قطعنامه، بسیاری از کشورها قادر به صادرات تجهیزات آزمایشگاهی به ایران نیستند و اینکه مهد گوهرشناسی و گوهرتراشی از نظر نوین بودن و تجهیزات در اروپاست که تجهیزات تراش و گوهرشناسی خوبی دارد، اما ایران تحریم است و این تجهیزات را به ما نمی‌دهند، اما خوشبختانه با همت وزارت علوم، مراکز آزمایشگاهی و شبکه آزمایشگاهی فناور راهبردی معاونت علمی ریاست جمهوری تجهیزاتی تهیه شده که نیاز کشور را در این زمینه به‌خصوص در گوهرشناسی و شهاب‌سنگ‌شناسی رفع می‌کند.
در ایران از دستگاه‌های «میکروسکوپ الکترونی»، «جذب اتمی»، «میکروسکوپ»، «پلاریسکوپ»، «دایکروسکوپ»، «رفرکتومتر»، «دستگاه ترازوی sg» و سایر دستگاه‌هایی که در گوهرشناسی مورد استفاده قرارمی گیرند بهره می‌بریم که در سطح دنیا به‌طور روتین مورد استفاده قرار می‌گیرند، اما در زمینه تجهیزات الماس مقداری عقب هستیم.
آنا: به‌عنوان یک متخصص در حوزه گوهرشناسی چه توصیه‌ای به دانشجویان و محققان علاقه‌مند به حوزه گوهرشناسی و شهاب‌سنگ‌شناسی و زمین‌شناسی دارید؟
کیانی: اگر دوستان زمین‌شناس در رشته معدن، فیزیک و شیمی بتوانند این رشته را به خوبی بشناسند و علاوه بر درسی که می‌خوانند دوره‌ها را طی کنند و بتوانند مهارت‌آموزی کنند می‌توانند مشاغل مطمئن و خوبی از نظر درآمدی و اعتباری کسب کنند و برای خودشان شغل‌آفرین شوند، به‌خصوص دانشجویان و فارغ‌التحصیلان در این رشته در استارت‌آپ‌های مختلف شرکت می‌کنند و شغل ایجاد خواهند کرد.
با فعالیت استارت‌آپی زمینه این گوهرسنگ‌ها به‌خصوص در زمینه نانو، هوش مصنوعی و فناوری‌های نوین به‌روز میشود و طراحی‌های صنعتی در این زمینه پیش می‌آید و می‌توانند ورود کنند.
دانشجویان تصور نکنند که باید استاد دانشگاه و مدرس باشند و در آزمایشگاه فعالیت کار کنند، درحالی که می‌توانند استارت‌آپ‌های خاصی ایجاد کنند.
آنا: شما فارغ‌التحصیل دانشگاه آزاد اسلامی هستید، چرا مرکزی مانند مؤسسه گوهرشناسی کیان‌پارس (کیپا) را در دانشگاه آزاد راه‌اندازی نکردید، حمایت نشدید؟
کیانی: سال گذشته دکتر طهرانچی مرکز ما بازدید کرد و مقرر شده بود با دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات و دانشگاه آزاد همکاری داشته باشند که متأسفانه نشد.
دانش‌آموخته دکتری زمین‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات هستم.
آنا: البته شاید بتوانید مرکز رشد مرتبط با زمین‌شناسی، گوهرشناسی و شهاب‌سنگ در دانشگاه آزاد راه‌اندازی کنید.
کیانی: متأسفانه استادانی که با آنان درس خواندم اکثراً بازنشسته شده‌اند یا به خارج از کشور رفته‌اند و قبل از اینکه مرکزی در دانشگاه خوارزمی راه‌اندازی کنیم قصد داشتیم مرکز مشابهی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات راه‌اندازی کنیم، اما کسی حمایت نکرد و پای کار نیامدند!
انتهای پیام/
