سفر پزشکیان به چین در شرایط مکانیسم ماشه؛ دیپلماسی اقتصادی کلید توسعه روابط با شرق

«مهدی خورسند» کارشناس مسائل شرق آسیا، در گفت‌و‌گو با خبرنگار سیاسی خبرگزاری آنا، درباره سفر روز نهم شهریورماه مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور، به چین برای شرکت در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای و تأثیر این سفر بر توسعه روابط تهران-پکن در شرایط فعال‌سازی مکانیسم ماشه، توضیحاتی ارائه کرد.

اهداف و ماهیت سفر رئیس‌جمهور

خورسند در پاسخ به پرسشی درباره اهداف سفر و هم‌زمانی آن با فعال شدن سازوکار بازگشت خودکار تحریم‌ها (اسنپ‌بک/ ماشه) گفت: در ابتدا باید تأکید کنم که حضور آقای پزشکیان برای شرکت در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای است و نه برای دیدار‌های دوجانبه.

وی ادامه داد: مکانیسم ماشه فرآیندی است که حتی حق وتوی اعضای شورای امنیت سازمان ملل هم در آن کارساز نیست. هیچ‌یک از اعضای شورای امنیت نمی‌توانند از حق وتوی خود برای بر هم زدن سازوکار برجام یا قطعنامه‌های مرتبط استفاده کنند؛ بنابراین این سفر نمی‌تواند زمینه‌چینی مستقیمی برای حفاظت از ایران یا برجام ایجاد کند و نباید انتظار داشت که تنها با حضور در اجلاس، نتایج ملموس فوری حاصل شود.

اهمیت بهره‌گیری از ظرفیت‌های نهادی و منطقه‌ای

کارشناس مسائل شرق آسیا درباره ظرفیت نهاد‌های منطقه‌ای و اهمیت آن گفت: نکته مهم این است که ما در طول چند سال گذشته عضویت‌های مهمی در نهاد‌های منطقه‌ای به دست آورده‌ایم؛ ازجمله عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای، اتحادیه اقتصادی اوراسیا و بریکس. این نهاد‌ها می‌توانند منبع اتفاقات مثبت، دسترسی به بازار‌های مهم و راهی برای فرار از تحریم‌ها و تهدید‌های بین‌المللی باشند. یکی از ویژگی‌های مهم این نهادها، کاهش اتکا به دلار است، حال‌آنکه بازگشت تحریم‌ها بر اساس مکانیسم ماشه عمدتاً متکی بر دلار و یورو است.

تلخ و شیرین رابطه با چین| «شراکت راهبردی» آری؛ «اتحاد» کمی دورتر

وی افزود: برای مثال، اقتصاد‌های نوظهور مانند چین با تثبیت جایگاه یوآن به‌عنوان یکی از ارز‌های برتر بین‌المللی و روسیه با روبل، فرصت‌های اقتصادی ویژه‌ای برای ایران فراهم می‌کنند. بسیاری از همسایگان ما نیز معاملات خود را با ارز‌های ملی دنبال می‌کنند؛ عربستان و چین، عربستان و هند، امارات و هند. اما ایران هنوز نتوانسته به‌درستی از این ظرفیت‌ها استفاده کند.

ضعف در شناخت ظرفیت‌های شرق و عملکرد گذشته

خورسند درباره علت عدم بهره‌برداری ایران از ظرفیت‌های چین گفت: مشکل اصلی، عدم شناخت و درک درست از ظرفیت‌هاست. همه دولت‌ها تمرکز خود را بر حل پرونده ایران با غرب گذاشته‌اند. هیچ دولتی پس از جنگ تحمیلی اقدام جدی برای هدایت بخشی از ظرفیت کشور به مسیر‌های بدیل و جایگزین نکرده است. اوج نگاه به شرق، در دولت شهید رئیسی بود، اما حتی در آن زمان هم اقدام عملی برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های چین انجام نشد.

وی ادامه داد: چینی‌ها در ابتدای دولت سیزدهم با ارسال میلیون‌ها دوز واکسن کرونا به ایران نشان دادند که حسن نیت دارند و این اقدام در شرایطی بود که ایران روزانه بیش از ۸۰۰ فوتی ناشی از کرونا داشت. بااین‌حال، تهران پاسخ مناسبی به این حسن نیت نداد و در مراسم یادبود شهید رئیسی، چینی‌ها در پایین‌ترین سطح حضور یافتند، که نشان‌دهنده ضعف مدیریت روابط با چین است.

فرصت‌های ازدست‌رفته پروژه یک کمربند و یک جاده

کارشناس مسائل شرق آسیا درباره پروژه کمربند -جاده و فرصت‌های اقتصادی آن گفت: ایران تنها بازیگر منطقه غرب آسیاست که روحیات ضدغربی دارد و این ویژگی ایران را برای چین بسیار مطلوب می‌کند. سایر کشور‌های منطقه از ترکیه و عراق تا کویت، اردن، امارات و بحرین، غرب‌گرا هستند و چین در منطقه شریک مورد اعتماد ضدغربی ندارد.

تلاش روسیه و چین در ممانعت از فعال شدن مکانیسم ماشه| نباید انتظاراتمان فراتر از واقعیت باشد

وی افزود: «شی‌جین‌پینگ» رئیس‌جمهور چین بعد از سال ۲۰۱۵ با بسته سرمایه‌گذاری ۴۰ میلیارد دلاری به تهران آمد و اعلام کرد حاضر است زیرساخت‌های ایران را در چارچوب پروژه یک کمربند و یک جاده تکمیل کند، اما ایران این فرصت بی‌نظیر را از دست داد. در متن تفاهم ۲۵ ساله ایران و چین، فرصت‌های بی‌نظیری برای نیروگاه‌های برق، پتروشیمی، صنایع تبدیلی، توسعه زیرساخت‌های ریلی و اتوبان‌های چندبانده و همکاری‌های نظامی پیش‌بینی شده، اما تاکنون هیچ‌کدام عملیاتی نشده است. در مقابل، کشور‌هایی مانند پاکستان با واگذاری توسعه بندر گوادر به چین توانستند منافع قابل‌توجهی کسب کنند.

جایگزینی نگاه اقتصادی با نگاه امنیتی

خورسند درباره وضعیت دیپلماسی اقتصادی دولت چهاردهم گفت: در وزارت امور خارجه، معاونت دیپلماسی اقتصادی تا همین اواخر با سرپرست اداره می‌شد. اگر قرار است از ظرفیت چین و دیگر کشور‌های شرق استفاده شود، نگاه اقتصادی باید حاکم باشد، نه نگاه امنیتی. شاید در انتصاب آقای رحمانی فضلی به‌عنوان سفیر ایران در پکن این مسئله چندان رعایت نشده باشد.

لزوم بازنگری در راهبرد دیپلماسی و حکمرانی

این کارشناس مسائل شرق آسیا گفت: برای رهایی از فشار‌های تحریمی، چه ناشی از مکانیسم ماشه و چه تحریم‌های جدید اروپایی و آمریکایی، باید تغییر جدی در راهبرد حکمرانی و دیپلماسی اقتصادی کشور ایجاد شود. این نگاه نباید فقط در شعار بلکه باید در عمل پیاده شود. اگر این تغییر رخ ندهد، فرصت‌های بزرگی مانند پروژه کمربند -جاده و ظرفیت نهاد‌های منطقه‌ای دوباره از دست خواهد رفت.

وی در پایان تأکید کرد: کشور باید نگاه متوازن به شرق و غرب داشته باشد. اگر به‌طور کامل بر غرب متمرکز شویم، تحریم‌ها و فشار‌های بین‌المللی، سیستم پولی و بانکی کشور را تحت تأثیر قرار خواهد داد. تنها راه نجات، استفاده عملی از ظرفیت‌های نهاد‌های منطقه‌ای و اقتصادی، سرمایه‌گذاری در پروژه‌های مشترک با چین و سایر شرکای شرق، و اجرای واقعی قراردادهاست.