از تعارف‌های طولانی تا ایموجی‌های کوتاه؛ دگرگونی روابط در عصر دیجیتال
شبکه‌های اجتماعی جهان تازه‌ای از ارتباطات ساخته‌اند؛ جهانی که هم فرصت نزدیکی بی‌سابقه به دیگران را فراهم کرده و هم سنت‌های ریشه‌دار معاشرت را به چالش کشیده است. برای بررسی این تغییرات با زینب حاج کاظمی، روانشناس و استاد دانشگاه آزاد گفت‌و‌گو کرده‌ایم.
ورود شبکه‌های اجتماعی چه تغییرات اساسی در آداب معاشرت سنتی ما ایجاد کرده است؟
شبکه‌های اجتماعی قواعد ارتباطی ما را به شکل بنیادین دگرگون کرده‌اند. در گذشته، معاشرت‌ها بیشتر بر پایه حضور فیزیکی، گفت‌وگوی رو‌در‌رو و روابط چهره‌به‌چهره شکل می‌گرفت. نشانه‌های غیرکلامی مانند لحن صدا، حالت چهره، سکوت یا حتی فاصله فیزیکی، نقشی اساسی در انتقال پیام داشتند. اما امروز بخش بزرگی از این ارتباطات در بستر فضای مجازی جریان دارد و نوشته‌ها، ایموجی‌ها و تصاویر جایگزین آن نشانه‌های سنتی شده‌اند.
این تحول دو پیامد مهم داشته است؛ نخست، سرعت و گستردگی در ارتباطات. دایره ارتباطی که روزگاری محدود به خانواده و محله بود، اکنون جهانی شده و افراد می‌توانند در چند ثانیه با کسی در آن سوی دنیا ارتباط برقرار کنند. دوم، تغییر شکل هنجارهاست. در گذشته، احترام به بزرگترها یا رعایت فاصله‌های اجتماعی، به‌صورت ناخودآگاه در رفتار‌ها نمود داشت. اما در شبکه‌های اجتماعی بسیاری از این هنجار‌ها یا بازتعریف شده یا رنگ باخته‌اند. همین امر باعث شده روابط مجازی خیلی سریع صمیمی به نظر برسند و در عین حال سوءتفاهم‌ها هم به همان سرعت شکل بگیرند.
سلام و احوال‌پرسی و تعارف‌های رایج در فرهنگ ما در فضای مجازی معنای متفاوتی پیدا کرده‌اند؟
بله، کاملاً. سلام و احوال‌پرسی در فرهنگ ایرانی همیشه نشانه احترام و مقدمه‌ای برای گفت‌و‌گو بوده است، اما در فضای مجازی این رفتار‌ها بسیار کوتاه، نمادین و ساده‌تر شده‌اند. بسیاری از کاربران به‌جای گفت‌و‌گو‌های طولانی و پرس‌وجو‌های صمیمانه، از یک «سلام» کوتاه، ایموجی یا استیکر استفاده می‌کنند. تعارف‌ها هم دگرگون شده‌اند. اگر در معاشرت حضوری تعارف‌کردن نشانه ادب و مهمان‌نوازی بود، در شبکه‌های اجتماعی اغلب به شکل لایک، استیکر یا جملات کوتاه محبت‌آمیز ظاهر می‌شود. این تغییر گرچه ارتباط را سریع‌تر و آسان‌تر می‌کند، اما گاه سطحی بودن یا حتی فقدان صداقت را به همراه دارد. کسی ممکن است با یک ایموجی قلب ابراز علاقه کند، اما در عمل هیچ تعهد یا توجه واقعی به آن فرد نداشته باشد.
چرا افراد در شبکه‌های اجتماعی گاهی رفتاری دارند که در معاشرت حضوری به هیچ عنوان بروز نمی‌دهند؟
این مسئله ریشه‌های روانشناختی متعددی دارد. نخست، حس ناشناس بودن است؛ افراد می‌توانند هویت خود را پنهان یا تغییر دهند و در نتیجه راحت‌تر رفتار‌هایی بروز دهند که در دنیای واقعی از ترس قضاوت شدن خودداری می‌کردند. دومین عامل، فاصله روانی است. وقتی فرد مقابل ما حضور فیزیکی ندارد، مغز شدت اثر رفتار را کمتر درک می‌کند. به همین دلیل، چه در توهین و چه در ابراز محبت، فرد احساس خطر یا مسئولیت کمتری دارد.
عامل دیگر «اثر پشت صحنه» است. تحقیقات نشان می‌دهد حضور در پشت صفحه موبایل یا کامپیوتر، نوعی بازدارندگی اخلاقی را کاهش می‌دهد. همین باعث می‌شود فردی که در جمع حضوری مؤدب یا کم‌حرف است، در شبکه‌های اجتماعی پرخاشگرتر، صریح‌تر یا حتی شوخ‌طبع‌تر ظاهر شود.
تحقیقات نشان می‌دهد حضور در پشت صفحه موبایل یا کامپیوتر، نوعی بازدارندگی اخلاقی را کاهش می‌دهد. همین باعث می‌شود فردی که در جمع حضوری مؤدب یا کم‌حرف است، در شبکه‌های اجتماعی پرخاشگرتر، صریح‌تر یا حتی شوخ‌طبع‌تر ظاهر شود
می‌توان گفت احترام به بزرگترها و رعایت فاصله‌های اجتماعی در فضای مجازی کمرنگ‌تر شده است؟
بله، در بسیاری از موارد این اتفاق افتاده است. در فرهنگ سنتی، جایگاه بزرگترها، استادان، والدین یا حتی مدیران، مشخص و محترم بود. اما شبکه‌های اجتماعی فضایی برابر ایجاد کرده‌اند؛ همه در یک پلتفرم یکسان نظر می‌دهند و دیده می‌شوند. در چنین فضایی مرز‌های احترام سنتی تا حدی کمرنگ شده‌اند. برای نمونه، جوانی ممکن است در فضای مجازی به‌راحتی استاد خود را نقد کند، کاری که در معاشرت حضوری به‌سختی اتفاق می‌افتد. البته این موضوع لزوماً به معنای نابودی احترام نیست؛ بلکه می‌تواند نشان‌دهنده بازتعریف آن باشد. نسل جدید بیشتر بر صراحت، برابری و حق اظهار نظر تأکید دارد و این خود نوعی تغییر ارزش‌هاست.
مرز‌های حریم خصوصی در معاشرت‌های اجتماعی چقدر تحت تأثیر شبکه‌های اجتماعی جابه‌جا شده‌اند؟
شبکه‌های اجتماعی مرز‌های حریم خصوصی را به‌شدت دگرگون کرده‌اند. در گذشته، مرز میان آنچه خصوصی و آنچه عمومی بود، روشن‌تر و ملموس‌تر بود. اما امروز افراد بخش بزرگی از زندگی شخصی خود را به اشتراک می‌گذارند؛ از عکس‌های خانوادگی گرفته تا لحظه‌های روزمره. همین تغییر باعث شده دیگران نیز خود را محق به اظهار نظر یا قضاوت درباره این مسائل بدانند.
چرا قضاوت‌کردن و نقد بی‌پرده در فضای مجازی راحت‌تر از معاشرت‌های واقعی شده است؟
چند عامل در این مسئله نقش دارند. نخست، نبود نشانه‌های غیرکلامی است. در دنیای واقعی وقتی کسی را قضاوت می‌کنیم، بلافاصله واکنش چهره و احساسات او را می‌بینیم و همین مانعی برای بی‌پرده سخن گفتن است. اما در فضای مجازی چنین بازخورد آنی وجود ندارد. دومین عامل، «اثر جمعی» است؛ وقتی تعداد زیادی افراد در یک صفحه نظر می‌دهند، فرد احساس می‌کند بخشی از جمع است و مسئولیت شخصی‌اش کمتر می‌شود، بنابراین راحت‌تر به قضاوت یا حتی توهین می‌پردازد.
عامل دیگر، مقایسه اجتماعی است. شبکه‌های اجتماعی دائماً بستر مقایسه هستند؛ ظاهر، سبک زندگی و موفقیت‌ها در معرض دید قرار می‌گیرند و همین میل به قضاوت را تقویت می‌کند. در نهایت، پاداش فوری هم بی‌تأثیر نیست. قضاوت تند یا نقد صریح معمولاً لایک و توجه بیشتری جذب می‌کند و همین تشویق باعث تکرار این رفتار می‌شود.
انتهای پیام/
