پناه بردن نوجوانان به فضای مجازی در سایه سکوت عاطفی والدین

گسترش شبکه‌های اجتماعی و حضور پررنگ نوجوانان در فضای مجازی، به یکی از موضوعات مهم خانواده‌ها و کارشناسان تبدیل شده است. نگرانی درباره تمرکز، افت تحصیلی، تغییرات رفتاری و حتی شکل‌گیری هویت مجازی در میان نسل جدید، پرسش‌های زیادی را برانگیخته است. برای بررسی ابعاد روان‌شناختی این موضوع، با حسین روزبهانی، مشاور و روانشناس گفت‌و‌گو کرده‌ایم.

بسیاری از والدین می‌گویند که نوجوانان‌شان نمی‌توانند از گوشی فاصله بگیرند و مدام در حال چک‌کردن پیام‌ها یا شبکه‌های اجتماعی هستند. از نگاه شما این رفتار چه پیامد‌هایی دارد؟

 این پدیده واقعاً شایع است. وقتی نوجوان در فاصله‌های کوتاه مطالعه یا انجام تکالیف، گوشی‌اش را برمی‌دارد و وارد فضای مجازی می‌شود، شبکه‌های عصبی مغز او مدام در حال تغییر وضعیت هستند. این تغییر مکرر، تمرکز را مختل می‌کند و باعث می‌شود یادگیری عمیق شکل نگیرد. علاوه بر آن، فرد به مرور دچار بی‌حوصلگی و اضطراب می‌شود، چون ذهنش عادت کرده دائماً محرک‌های سریع و متنوع دریافت کند. در بلندمدت حتی می‌تواند روی اعتمادبه‌نفس تأثیر بگذارد، چون نوجوان احساس می‌کند بدون حضور دائم در این فضا چیزی را از دست می‌دهد.

آیا می‌توان گفت دختران و پسران به یک شکل تحت تأثیر این فضا هستند؟

خیر، تأثیر یکسانی ندارد. دختران بیشتر به دنبال ارتباطات عاطفی و اجتماعی‌اند؛ آنها معمولاً شبکه‌های اجتماعی را محلی برای ابراز احساسات، اشتراک‌گذاری تجربه‌های شخصی یا حفظ روابط دوستانه می‌بینند. اما پسران بیشتر به سمت بازی‌های آنلاین، رقابت‌های گروهی یا سرگرمی‌های دیجیتال جذب می‌شوند. این تفاوت باعث می‌شود نوع آسیب‌ها و حتی فرصت‌های ناشی از فضای مجازی برای هر دو گروه متفاوت باشد. مثلاً در دختران احتمال وابستگی عاطفی یا مقایسه اجتماعی بیشتر دیده می‌شود، در حالی که در پسران خطر اعتیاد به بازی یا پرخاشگری ناشی از رقابت‌های مجازی پررنگ‌تر است.

شما اشاره کردید که این موضوع فقط محدود به ایران نیست، وضعیت جهانی در این زمینه چگونه است؟

 دقیقاً، در واقع این یک چالش جهانی است. در بسیاری از کشورها، والدین و نظام‌های آموزشی با همین مشکل روبه‌رو هستند. حتی در جوامع پیشرفته، فشار اجتماعی برای حضور در فضای مجازی بسیار بالاست. نوجوان اگر عضو یک شبکه اجتماعی نباشد یا در یک گروه خاص آنلاین فعالیت نکند، احساس می‌کند از همسالانش عقب مانده یا طرد شده است. همین مسئله فشار روانی زیادی ایجاد می‌کند. برای مثال در برخی تحقیقات در اروپا نشان داده شده که نوجوانان حتی وقتی از شبکه‌های اجتماعی لذت نمی‌برند، فقط برای اینکه از جمع عقب نمانند، به حضور اجباری ادامه می‌دهند.

در برخی تحقیقات در اروپا نشان داده شده که نوجوانان حتی وقتی از شبکه‌های اجتماعی لذت نمی‌برند، فقط برای اینکه از جمع عقب نمانند، به حضور اجباری ادامه می‌دهند

خانواده‌ها معمولاً می‌پرسند باید سخت‌گیرانه عمل کنند یا آزادی بیشتری بدهند. از نظر شما بهترین راهکار چیست؟

 برخورد دستوری و تنبیهی معمولاً نتیجه خوبی ندارد. وقتی خانواده به صورت مطلق گوشی را ممنوع می‌کند یا محدودیت شدید می‌گذارد، نوجوان احساس بی‌اعتمادی می‌کند و حتی ممکن است پنهانی استفاده کند. راه‌حل اصلی «گفت‌و‌گو» است؛ نوجوان باید بداند والدینش او را درک می‌کنند. از طرف دیگر، آموزش مهارت‌های مدیریت زمان اهمیت زیادی دارد. خانواده می‌تواند استفاده از فضای مجازی را در کنار سایر فعالیت‌ها مثل ورزش، کتاب‌خوانی یا فعالیت‌های خانوادگی قرار دهد تا تعادل ایجاد شود. همچنین بهتر است والدین خودشان الگوی مناسبی باشند. اگر پدر و مادر همواره در حال چک‌کردن گوشی باشند، نمی‌توانند انتظار داشته باشند فرزندشان رفتار متفاوتی نشان دهد.

 آیا می‌توان گفت فضای مجازی فقط تهدید است یا می‌تواند فرصتی هم برای نوجوانان باشد؟

 فضای مجازی هم تهدید است و هم فرصت. تهدید است، چون اگر بدون مدیریت و کنترل استفاده شود، می‌تواند تمرکز، سلامت روان و حتی روابط واقعی را تضعیف کند. اما فرصت هم هست، چون نوجوان می‌تواند مهارت‌های جدید یاد بگیرد، استعدادهایش را بروز دهد و حتی به اطلاعات و آموزش‌هایی دسترسی پیدا کند که پیش‌تر غیرممکن بود. تفاوت در «نحوه استفاده» است. اگر خانواده‌ها و نظام آموزشی بتوانند نوجوانان را به سمت استفاده هدفمند و خلاقانه هدایت کنند، فضای مجازی می‌تواند یک ابزار رشد باشد، نه صرفاً تهدید.

هیچ شبکه اجتماعی نمی‌تواند جایگزین تجربه‌های واقعی مثل دوستی‌های حضوری، فعالیت‌های ورزشی یا گفت‌و‌گو‌های خانوادگی شود

به عنوان پرسش پایانی، چه توصیه‌ای به والدین و نوجوانان دارید؟

 توصیه من این است که والدین از دنیای فرزندانشان فاصله نگیرند. شناخت فضای مجازی و آشنایی با پلتفرم‌هایی که نوجوانان در آن حضور دارند، اولین قدم است. همچنین باید به نوجوانان مسئولیت داد؛ وقتی نوجوان یاد می‌گیرد زمان و انتخاب‌هایش را خودش مدیریت کند، احساس استقلال می‌کند و کمتر به سمت رفتار‌های افراطی می‌رود. به نوجوان هم توصیه می‌کنم که میان دنیای واقعی و مجازی تعادل ایجاد کند. هیچ شبکه اجتماعی نمی‌تواند جایگزین تجربه‌های واقعی مثل دوستی‌های حضوری، فعالیت‌های ورزشی یا گفت‌و‌گو‌های خانوادگی شود.

 این گفت‌و‌گو نشان می‌دهد که فضای مجازی اگرچه چالش‌های جدی برای نوجوانان ایجاد کرده، اما در صورت مدیریت درست می‌تواند فرصتی برای رشد و یادگیری نیز باشد. نقش خانواده‌ها و نظام آموزشی در این میان کلیدی است؛ چرا که آینده نسل جدید، در گروی تعادلی است که امروز میان دنیای واقعی و دنیای مجازی برقرار می‌کنیم.