دشمن‌شناسی سنتی پاسخگوی تهدیدهای امروز نیست
به گزارش آنا، علی‌اکبر تاج‌مزینانی در نشستی با موضوع ارتباط صنعت و دانشگاه، با گرامیداشت یاد شهدای حوادث اخیر، بر لزوم آمادگی کشور در مواجهه با وضعیت‌های غیرمنتظره تأکید کرد.
رئیس دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و دبیر علمی جلسه، گفت: رویدادهای اخیر نشان داد که جامعه ما غافلگیر شد و در بسیاری از سطوح، آمادگی لازم وجود نداشت. در حوزه سلامت و دیگر نهادهای اجتماعی نیز نشانه‌های این غافلگیری مشهود بود.
تاج‌مزینانی با اشاره به تغییر ماهیت جنگ در دوران معاصر تصریح کرد: در تجربه اخیر، مفهوم جبهه و پشت‌جبهه دگرگون شده است. امروز خانواده، شهر و زیرساخت‌های شهری به خط مقدم تبدیل شده‌اند و جنگ وارد زندگی روزمره و حیات اجتماعی مردم شده است. این تغییر، ضرورت توجه به تاب‌آوری اجتماعی را بیش از پیش برجسته می‌کند.
وی افزود: تاب‌آوری اجتماعی صرفاً به معنای مقاومت فیزیکی یا واکنش‌های اضطراری نیست، بلکه شامل انسجام اجتماعی، احساس هویت، تعلق جمعی، پایداری خانواده‌ها و کارکرد صحیح نهادهای حمایتی و شهری نیز می‌شود.
تاج‌مزینانی بر اهمیت استمرار چنین گفت‌وگوهایی در فضای علمی تأکید کرد و خاطرنشان کرد: نباید وضعیت فعلی را پایان‌یافته فرض کنیم. آمادگی برای مواجهه با تهدیدات آینده، نیازمند بازتعریف نقش‌های اجتماعی و برنامه‌ریزی دقیق در همه سطوح است.
نقش کلیدی مددکاران در ارتقای تاب‌آوری اجتماعی
حمیده عادلیان راسی با تأکید بر جایگاه کلیدی مددکاران اجتماعی در مدیریت بحران‌ها، گفت: مددکاران اجتماعی بازوان حرفه‌ای و بی‌قیدوشرط اجرای سیاست‌های تاب‌آورانه‌اند و بدون مشارکت فعال آن‌ها، پیاده‌سازی مؤثر برنامه‌ها در بستر نهادهای اجتماعی ممکن نیست.
مدیر مرکز ارتباط با جامعه و صنعت دانشگاه دانشگاه علامه طباطبائی با اشاره به خلأهای ساختاری در سیستم رفاه اجتماعی کشور برای بهره‌گیری از توان مددکاران در شرایط جنگی، خواستار الگوبرداری از الگوهای موفق کشورهای جنگ‌زده شد که در آن‌ها مددکاران از مرحله پیشگیری تا بازتوانی حضوری فعال دارند.
عادلیان مراحل مداخلات مددکاری را به سه بخش پیش از بحران، حین بحران و پس از آن تقسیم کرد. در مرحله نخست، بر آموزش‌های اجتماع‌محور، شناسایی گروه‌های هدف، حساس‌سازی مدیران و طراحی حمایت‌های ویژه برای کودکان، سالمندان و معلولان تأکید کرد. در مرحله بحران، نقش مددکاران در پاسخ‌گویی فوری، ارزیابی روانی‌اجتماعی آسیب‌دیدگان و ارائه حمایت‌های اولیه روانی حیاتی دانسته شد.
وی افزود: اگر حمایت‌های روانی‌اجتماعی در کنار خدمات پزشکی و امدادرسانی جسمی نادیده گرفته شوند، اثربخشی مداخلات کاهش می‌یابد. مددکاران می‌توانند با مداخلات فردی، خانوادگی و اجتماعی، به بازگشت سریع آسیب‌دیدگان به زندگی عادی کمک کنند.
عادلیان با اشاره به تجربه‌های گذشته مانند زلزله بم و سیل پلدختر، بر اهمیت ایجاد فضاهای دوستدار کودک، آموزش مهارت‌های مقابله‌ای و پیشگیری از خشونت تأکید کرد و افزود: متأسفانه در بسیاری از بحران‌ها تمرکز صرفاً بر بازسازی فیزیکی است و حمایت‌های اجتماعی ساختاریافته همچنان مغفول مانده‌اند.
مدیر مرکز ارتباط با جامعه و صنعت دانشگاه دانشگاه علامه طباطبائی در پایان خواستار تدوین پروتکل‌های جامع مددکاری در بحران، آموزش گسترده مهارت‌های روانی‌اجتماعی به امدادگران و ایجاد سازوکارهایی برای حمایت از سلامت روان مددکاران شد و گفت: تاب‌آوری اجتماعی نیازمند مداخلاتی مبتنی بر شواهد و زیرساخت‌های پایدار است؛ بدون این‌ها، مددکاری اجتماعی در سطح ملی نمی‌تواند به اثربخشی مطلوب برسد.
تاب‌آوری را با پوشش بیمه‌ای بالا ببریم
علی حیدری در سخنرانی خود با عنوان «نقش بیمه‌ها در تاب‌آوری دوره جنگ و پساجنگ» به تحلیل ابعاد گوناگون اثرات جنگ بر نظام رفاه اجتماعی و ساختار بیمه‌های اجتماعی در ایران پرداخت.
مشاور عالی مدیرعامل سازمان تأمین اجتماعی ضمن مرور تاریخی بر نقش جنگ‌ها در شکل‌گیری نظام‌های مستمری و درمانی، تأمین اجتماعی را نهادی برای ایجاد امنیت و امید توصیف کرد.
حیدری با تکیه بر اصول پنج‌گانه نظام‌های بیمه‌ای، از جمله پایداری مالی و کفایت، خاطرنشان کرد که حدود ۳۰ درصد جمعیت کشور هنوز تحت پوشش بازنشستگی نیستند و مزایای موجود، پاسخگوی نیازهای امروز نیست.
مشاور عالی سازمان تأمین اجتماعی با انتقاد از وابستگی صندوق‌ها به بازار سرمایه غیرشفاف و دستوری، خواستار تنوع‌بخشی به سرمایه‌گذاری‌ها در حوزه‌های امن و نقدشونده شد. همچنین با تأکید بر مسئولیت دولت طبق قانون اساسی، از عدم ایفای تعهدات دولتی در پرداخت سهم بیمه‌ها انتقاد کرد.
حیدری دو راهکار کلیدی ارائه داد: نخست، طراحی نظام جامع و چندلایه تأمین اجتماعی؛ و دوم، تشکیل نهادی مردمی برای هماهنگی میان نهادهای خیریه، بدون دخالت‌های سیاسی یا حاکمیتی.
بحران‌ها فرصتی برای بازسازی هوشمندانه‌اند
زینب نصیری نیز در این نشست با ارائه گزارشی تحلیلی از وضعیت نظام سلامت در دوران بحران، بر ضرورت طراحی سیاست‌های عملیاتی برای تقویت تاب‌آوری اجتماعی نظام سلامت در سه سطح فردی، سازمانی و اجتماعی تأکید کرد.
مشاور اجتماعی وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با تبیین چهار مرحله مدیریت بحران شامل کاهش خطر، آمادگی، پاسخ و بازیابی، گفت: ما اکنون از مرحله پاسخ عبور کرده‌ایم و وارد دوره بازیابی شده‌ایم؛ اما بازیابی واقعی زمانی محقق می‌شود که جامعه به وضعیتی بهتر از پیش بازگردد، و در نظام سلامت هنوز به این نقطه نرسیده‌ایم.
نصیری در سطح فردی، به ضرورت ارتقای سلامت جسمی و روانی نیروهای انسانی، به‌ویژه مدیران نظام سلامت اشاره کرد و هشدار داد که مدیرانی که از ثبات روانی و توان حل مسئله برخوردار نیستند، نمی‌توانند سازمانی تاب‌آور بسازند.
مشاور اجتماعی وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی همچنین خلأهای جامعه‌پذیری در نهادهای خانواده، آموزش و مذهب را عامل تضعیف تاب‌آوری فردی دانست و بر اهمیت توسعه سواد سلامت و رسانه‌ای برای مواجهه آگاهانه با بحران تأکید کرد.
در سطح سازمانی، مشاور وزیر بهداشت، ضعف در هماهنگی بین دستگاه‌ها، نبود زیرساخت‌های مقاوم، و قطع ارتباطات ایمن در جریان بحران اخیر را از چالش‌های جدی عنوان کرد.
وی افزود: فقدان پشتیبانی روانی‌اجتماعی در برخی مراکز درمانی، از جمله بیمارستان‌های تأمین اجتماعی، یکی از خلأهای نگران‌کننده بود.
نصیری همچنین خواستار تدوین سند ملی سلامت روان و اجتماعی و ایجاد مراکزی مانند سراج برای ارائه خدمات ترکیبی روان‌درمانی شد.
مشاور اجتماعی وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در بخش سوم سخنان خود، به مولفه‌های تاب‌آوری در سطح اجتماعی پرداخت و تقویت حکمرانی فراگیر، آموزش هدفمند، ارتقای مرجعیت رسانه ملی و سرمایه‌گذاری بر منابع انسانی توانمند را ضروری دانست.
نصیری از عملکرد صداوسیما در جریان جنگ اخیر انتقاد کرد و گفت که پخش‌های اضطراب‌آفرین، اعتماد عمومی را خدشه‌دار کرده است.
به‌گفته وی، تاب‌آوری اجتماعی بدون بازسازی حس تعلق، پذیرش دیدگاه‌های متنوع، و دسترسی عادلانه به خدمات، تحقق‌پذیر نیست.
مشاور اجتماعی وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در پایان با ارائه بسته‌ای از پیشنهادهای سیاستی، تصریح کرد: تاب‌آوری در نظام سلامت باید به یک ظرفیت پایدار، مبتنی بر شفافیت، صداقت مدیریتی، و مشارکت واقعی مردم تبدیل شود؛ وگرنه در مواجهه با بحران‌های آینده، دوباره با همان آسیب‌ها روبه‌رو خواهیم بود.
لزوم بازنگری در زیرساخت‌ها
غلامرضا لطیفی با اشاره به ضرورت توجه به تجربه جنگ ۱۲ روزه اخیر، بر لزوم بازنگری در زیرساخت‌ها، آموزش عمومی و ساختار مدیریت بحران شهری کشور تأکید کرد.
مدیر گروه برنامه‌ریزی اجتماعی، شهری و منطقه‌ای دانشگاه علامه طباطبائی عملکرد نیروهای امدادی، دفاعی و مردمی را تحسین کرد و گفت: علیرغم شوک اولیه، همبستگی اجتماعی و بازگشت سریع به ثبات روانی از نقاط قوت این تجربه بود.
با این حال، لطیفی از نبود آموزش عمومی، شبکه هشدار سریع و ایستگاه‌های امدادی فعال در سطح شهر انتقاد کرد و گفت: برای بارش برف آماده‌ایم، اما برای جنگ نه.
وی پناهگاه‌های نیمه‌مخفی مترو را مؤثر دانست، اما خواستار توسعه این زیرساخت‌ها در برنامه‌ریزی شهری شد.
وی اختلالات ارتباطی، ناهماهنگی آماری، و نبود تجهیزات حفاظتی در مناطق پرتراکم را تهدیدی جدی خواند و بر تقویت سامانه‌های هوشمند برای قطع اضطراری آب، برق و گاز تأکید کرد.
لطیفی یکی از چالش‌های اساسی در مدیریت شهری در شرایط جنگی را فقدان آموزش عمومی، شبکه‌های هشدار سریع، و ایستگاه‌های امدادی فعال دانست.
وی یکی از چالش‌های اساسی در مدیریت شهری در شرایط جنگی را فقدان آموزش عمومی، شبکه‌های هشدار سریع، و ایستگاه‌های امدادی فعال دانست.
مدیر گروه برنامه‌ریزی اجتماعی، شهری و منطقه‌ای دانشگاه علامه طباطبائی ضعف در مشارکت برنامه‌ریزی‌شده مردم، پراکندگی آموزش‌های پیشگیرانه، فقدان مانورهای منظم و آماده‌سازی روانی جامعه را از نکات منفی این تجربه برشمرد و گفت: نیاز داریم آموزش‌های همگانی مانند نحوه پناه‌گیری در مدارس یا ادارات به‌صورت گسترده، یکپارچه و دائمی از سوی رسانه‌های عمومی دنبال شود.
وی با تأکید بر نقش مدیریت شهری آینده‌نگر و مستقل، خواستار جسارت مدیران برای تصمیم‌گیری سریع، بهره‌گیری از سامانه‌های هوشمند، تقویت زیرساخت‌های حیاتی و تدوین پیوست‌های امنیتی در طراحی فضاهای شهری شد.
دکتر لطیفی در پایان تأکید کرد: اگر بخواهیم در برابر جنگ‌های نوین و پیچیده تاب‌آور باشیم، باید مفهوم شهر تاب‌آور را نه فقط به‌عنوان یک شعار، بلکه در ساختار سیاست‌گذاری، طراحی زیرساخت و مدیریت شهری نهادینه کنیم.
جامعه نیازمند رویکرد صریح و زندگی‌محور است
علی جنادله، نیز در ارائه بحث‌های علمی خود با عنوان «روح جمعی معطوف به زندگی و تاب‌آوری در جنگ» با تاکید بر ضرورت بازاندیشی در سیاست‌های کلان، از ناکارآمدی «سیاست تعلیق» در مواجهه با بحران‌های نوین انتقاد کرد و خواستار شفاف‌سازی سیاست‌ها و تقویت ظرفیت‌های اجتماعی جامعه شد.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی با تحسین واکنش جامعه در برابر حملات، آن را تجلی «روح جمعی معطوف به زندگی» توصیف کرد؛ روحیه‌ای فراتر از گرایش‌های سیاسی که دفاع از حیات را محور همبستگی اجتماعی قرار داد. با این حال هشدار داد که در صورت تداوم یا تشدید جنگ، ظرفیت روانی جامعه ممکن است کاهش یابد.
جنادله با انتقاد از وضعیت پدافند غیرعامل کشور، به نبود سامانه هشدار، پناهگاه‌های مشخص، و اطلاع‌رسانی مؤثر اشاره کرد و عملکرد در شب اول حمله را نشانه ضعف ساختاری دانست. همچنین تأکید کرد که قطع اینترنت، به‌جای مقابله مؤثر با تهدید، موجب بی‌اعتمادی و رجوع مردم به رسانه‌های غیررسمی شد.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی در بخش دیگری از سخنان خود به واکنش شگفت‌آور جامعه در برابر حمله اخیر پرداخت و آن را «روح جمعی معطوف به زندگی» توصیف کرد.
وی نقش نادیده‌گرفته‌شده ظرفیت‌های اجتماعی و مردمی را از عوامل ضعف در مدیریت بحران دانست و گفت که نهادهای رسمی باید این گروه‌ها را به‌عنوان بازوی اصلی تاب‌آوری به رسمیت بشناسند.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی تأکید کرد: مدیریت مؤثر بحران تنها با نهادهای دولتی ممکن نیست؛ مشارکت واقعی مردم در همه مراحل، از پیشگیری تا بازسازی، باید در ساختار دفاع مدنی کشور نهادینه شود.
خانواده، قلب تاب‌آوری اجتماعی است
محمدتقی کرمی‌قهی، از دیگر مدعوین نشست علمی «ارتقای تاب‌آوری اجتماعی در شرایط جنگی» بود که با بحث خود با عنوان «خانواده و تاب‌آوری اجتماعی در شرایط جنگی» بر ضرورت بازتعریف روایی جنگ و تمرکز بر ابعاد اخلاقی و انسانی آن برای تقویت تاب‌آوری خانواده‌ها تأکید کرد.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی با اشاره به سه حوزه جامعه‌شناسی جنگ، جامعه‌شناسی فاجعه و مسائل اجتماعی خانواده، گفت: در موقعیت جنگی، خانواده‌ها با تجربه‌ای مواجه می‌شوند که دیگر استثنا ندارد. نه فقط به‌عنوان ناظر، بلکه به‌عنوان حامل مستقیم فاجعه و تهدید، تمام اعضای خانواده، از کودکان تا سالمندان، تحت فشارهای روانی و اجتماعی شدید قرار می‌گیرند.
کرمی در ادامه به تغییر الگوی جنگ‌ها در سطح جهانی پرداخت و تأکید کرد که تفکیک سنتی جبهه و پشت‌جبهه دیگر معنایی ندارد. در جنگ‌های مدرن، همه‌چیز، از زیرساخت‌های شهری گرفته تا خانه‌های مسکونی، می‌تواند هدف قرار گیرد. در چنین شرایطی، تاب‌آوری خانواده عملاً معادل تاب‌آوری جامعه می‌شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی دو مسئله کلیدی را در بحث تاب‌آوری خانواده برجسته کرد: اول، لزوم توجه به وضعیت «انتظارِ جنگ»، که به گفته او، از خودِ جنگ آسیب‌زاتر است و با افزایش اختلالات روانی و افسردگی‌های جمعی همراه است. کرمی گفت: وضعیت نه‌جنگ-نه‌صلح، یا به‌عبارتی "تعلیق"، شرایطی است که فشار روانی آن بر خانواده‌ها کمتر از وضعیت جنگی نیست. آمار مراجعان به مراکز روان‌درمانی گواه آن است.
دومین مسئله از نظر وی، ضرورت بازاندیشی در گفتمان جنگ در سطح خانواده‌هاست.
کرمی با اشاره به یک تجربه شخصی، هشدار داد که گفت‌وگوهای شتاب‌زده و حماسی درباره جنگ، به‌ویژه در حضور کودکان، می‌تواند منجر به اضطراب‌های عمیق شود.
وی افزود: پدر و مادرها نمی‌دانند با چه زبانی باید با کودکانشان درباره جنگ حرف بزنند. روایت ما از جنگ، باید انسانی، اخلاق‌محور و ماندگار باشد؛ نه روایت حماسه‌ای که بعدها نتوان از آن دفاع کرد.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی تأکید کرد که بازنمایی جنگ نباید از موضع قربانی صرف یا قهرمان فاتح باشد، بلکه باید گفتمانی میانه، صلح‌محور و زیست‌پذیر ارائه شود. ما به یک روایت واحد نیاز نداریم، بلکه به روایتی نیاز داریم که ظرفیت بقاء و گفت‌وگوی مداوم در شرایط جنگ و صلح را داشته باشد.
دکتر کرمی به اهمیت همکاری میان حاکمیت، دانشگاه و جامعه مدنی برای شکل‌دادن به این روایت تأکید کرد و گفت: اگر نتوانیم درباره جنگ، روایتی اخلاقی، انسانی و قابل اتکا بسازیم، خانواده‌ها در وضعیت استیصال قرار می‌گیرند و انسجام اجتماعی دچار فرسایش می‌شود. گفتمان درست درباره جنگ، پیش‌نیاز واقعی برای تاب‌آوری خانوادگی و ملی است.
مردمی‌سازی جنگ، کلید ارتقای تاب‌آوری اجتماعی
سخنران دیگر نشست «ارتقای تاب‌آوری اجتماعی در شرایط جنگی»، دکتر اردشیر انتظاری، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی بود که درباره «مردمی شدن جنگ و تاب‌آوری اجتماعی» به بیان نظرات و دیدگاه‌های خود پرداخت و بر ضرورت مشارکت گسترده و سازمان‌یافته مردم در تمامی عرصه‌های دفاعی و اجتماعی تأکید کرد.
انتظاری با اشاره به تجربه جنگ ۱۲ روزه اخیر، این رخداد را فرصتی برای بازنگری در شناخت دشمن، تقویت انسجام اجتماعی، و مردمی‌سازی سازوکارهای مقابله دانست.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی گفت: امروز جنگ فقط نبرد نظامی نیست؛ بلکه به پدیده‌ای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و روانی بدل شده است. موفقیت در برابر چنین جنگی تنها با اتکا به ساختارهای رسمی ممکن نیست، بلکه مستلزم مشارکت فعال همه اقشار جامعه است.
وی با انتقاد از رویکردهای سنتی در دشمن‌شناسی و گفتمان‌سازی جنگ، افزود: عدم شناخت دقیق از راهبردهای دشمن و اتکا به کلیشه‌های قدیمی، ما را در برابر تهدیدهای نوین آسیب‌پذیر می‌کند. دشمن امروز، تاب‌آوری مردم را هدف قرار داده است؛ بنابراین، دفاع مؤثر نیازمند تقویت همین نقطه است.
انتظاری ضمن اشاره به تجربه دفاع مقدس و تاب‌آوری گسترده مردم در آن دوره، تصریح کرد: در جنگ تحمیلی، علیرغم ترورهای داخلی، فشارهای بین‌المللی و شرایط سخت اقتصادی، آنچه ما را به پیروزی رساند، مردمی بودن مقاومت بود. این تجربه باید مبنای طراحی راهبردهای کنونی قرار گیرد.
وی در بخش دیگری از سخنانش، بر ضرورت سازماندهی مردم بر اساس ظرفیت‌ها و ویژگی‌های فردی، سنی، فرهنگی و اجتماعی تأکید کرد و گفت: تاب‌آوری در برابر تهدید تنها با تحمل رنج معنا ندارد. باید مردم را به‌گونه‌ای آموزش داد و توانمند ساخت که بتوانند هوشمندانه خود را با شرایط تطبیق دهند، مسئولیت بپذیرند و در فرآیند دفاع و بازسازی شریک شوند.
انتظاری همچنین به تجربه کشورهایی مانند سوئیس در آموزش داوطلبانه نظامی در تمام سطوح سنی اشاره کرد و گفت: در حالی‌که برخی کشورها هر ساله آموزش‌های نظامی، امدادی و روانی را به صورت مستمر اجرا می‌کنند، ما باید از شرایط کنونی به‌عنوان فرصتی برای توسعه چنین آموزش‌هایی بهره ببریم.
وی با تاکید بر لزوم استفاده از توان تخصصی دانشگاه‌ها و نهادهای مدنی، افزود: بسیاری از ظرفیت‌های فکری و مهارتی جامعه، از مشاوره‌های روان‌شناختی تا حفاظت از محیط زیست و میراث فرهنگی، می‌توانند در خدمت ارتقای تاب‌آوری قرار گیرند؛ مشروط به آنکه یک سازماندهی مرکزی، هوشمند و منعطف این پتانسیل‌ها را به‌کار گیرد.
انتظاری تأکید کرد: مردمی‌سازی مقابله با جنگ، به‌معنای درگیر ساختن تمام آحاد جامعه در سطوح گوناگون و با برنامه‌ریزی متناسب با ویژگی‌های آنان است. چنین رویکردی نه‌تنها به ارتقای تاب‌آوری منجر می‌شود، بلکه از فشار یک‌جانبه بر نهادهای رسمی نیز می‌کاهد و به انسجام ملی در شرایط بحرانی کمک می‌کند.
انتهای پیام/
