استحصال آب باران، راهکاری کم‌هزینه و بومی برای عبور از تنش آبی ایران
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری آنا، در کشوری خشک و نیمه‌خشک مانند ایران که متوسط بارندگی سالانه آن کمتر از یک‌سوم میانگین جهانی است و بیش از ۷۰ درصد بارشها به دلیل تبخیر از دسترس خارج می‌شود، هر قطره آب ارزش استراتژیک دارد که در چنین شرایطی استحصال آب باران نه یک انتخاب بلکه ضرورتی بنیادین برای بقای منابع طبیعی، امنیت غذایی، پایداری سکونتگاه‌ها و تاب‌آوری اقلیم است که با وجود حجم قابل‌توجهی از سیلاب‌های سالانه که بخش زیادی از آنها در اثر بی‌توجهی به سازوکار‌های اصولی مدیریت آب هدر می‌رود، بهره‌گیری از سامانه‌های ساده، کم‌هزینه و بومی استحصال آب باران می‌تواند در کاهش خسارات سیلاب‌ها، افزایش آب در دسترس و ترمیم تعادل هیدرولوژیکی کشور نقشی حیاتی ایفا کند.
تجربه سال ۱۳۹۸ که در آن بیش از ۲۰ میلیارد متر مکعب سیلاب از دسترس خارج شد زنگ هشداری جدی برای اصلاح سیاست‌ها و برنامه‌های آبی کشور بود با این حال همچنان غفلت از ظرفیت‌های دانش بومی، نبود پایگاه‌های اطلاعاتی جامع، نگاه جزیره‌ای و توسعه‌نیافتگی زیرساخت‌های قانونی و اجرایی مانع از تحقق کامل مزایای این راهبرد شده است. در شرایطی که تغییرات اقلیمی شدت یافته و رقابت بر سر منابع آب تشدید شده استحصال آب باران می‌تواند به‌عنوان راهکاری غیرسازه‌ای، اقتصادی، محیط زیستی و منطبق با توسعه پایدار جایگاه شایسته‌ای در مدیریت منابع آب کشور پیدا کند.
استحصال آب باران
بر اساس داده های مرکز پژوهش مجلس، استحصال آب باران یکی از فنـون بسیار کم هزینه و اثربخش‌تر مدیریت منابع آب است که بــرای افــزایش امکان جمع آوری آب باران، طراحی و اجرا می‌شونــد. این راهبرد برای سازگاری با کم آبی در مناطق دارای محدودیت آب، مورد توجه روزافزون است. با تغییرات اقلیمی و تحولات کاربری اراضی، بخش زیادی از بار ش‌ها به صورت سیلاب‌های مخرّب، هزینه‌هایی را به کشور متحمل می‌کند و از دسترس خارج می‌شوند. حجم سیلاب تخلیه شده در برخی سال ها، مانند سال ۱۳۹۸، حدود بیست میلیارد متر مکعب گزارش شده است که بیش از هفت برابر کل مصرف آب در بخش صنعت در کشور (۲/۶میلیارد متر مکعب) است. مدیریت اصولی آب باران می‌تواند باعث افزایش آبِ در دسترس و حفظ منابع آب، کاهش خطر سیل و فرسایش خاک و بهبود کیفیت آب شود. بیش از ۷۰ درصد بارش در ایران، که افزون بر ۲۵۰ میلیارد متر مکعب است، به صورت تبخیر از دسترس خارج می‌شود و استحصال آب باران می‌تواند تا حدی تبخیر غیرمفید را ذخیره کند و در اختیار آبخوان ها، خاک یا گیاهان قرار دهد. البته، در این راستا باید به چالش‌های کنترل تبخیر و مسائل فنی- اعتباری ذی ربط (از جمله الگوی بارش و رواناب) توجه کرد. در این گزارش چالش‌ها و الزامات موفقیت طرح‌های استحصال آب باران تبیین و پیشنهاد‌های مشخصی در راستای اجرای قانون افزایش بهره وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی و ماده (۳) قانون توسعه و بهینه سازی آب شرب شهری و روستایی در کشور ارائه شده است. نکته مهم در استحصال آب باران، لزوم اتخاذ نگرش حوضه‌ای و ارزیابی سیاست‌ها و اقدامات استحصال آب باران بر مؤلفه‌های بیلان آب است.
در ادامه این گزارش ذکر شده که این راهبرد برای سازگاری با کم‌آبی در مناطق دارای محدودیت آب، مورد توجه روزافزون است. با تغییرات اقلیمی و تحولات کاربری اراضی، بخش زیادی از بارشها به‌صورت سیلاب‌های مخرّب، هزینه‌هایی را به کشور متحمل می‌کند و از دسترس خارج می‌شوند.
در ادامه این گزارش توضیح داده شده که حجم سیلاب تخلیه شده در برخی سال‌ها، مانند سال ۱۳۹۸، حدود بیست میلیارد متر مکعب گزارش شده است که بیش از هفت برابر کل مصرف آب در بخش صنعت در کشور (۲/۶میلیارد متر مکعب) است.
مدیریت اصولی آب باران می‌تواند باعث افزایش آبِ در دسترس و حفظ منابع آب، کاهش خطر سیل و فرسایش خاک و بهبود کیفیت آب شود. بیش از ۷۰ درصد بارش در ایران، که افزون بر ۲۵۰ میلیارد متر مکعب است، به‌صورت تبخیر از دسترس خارج می‌شود و استحصال آب باران می‌تواند تا حدی تبخیر غیرمفید را ذخیره کند و در اختیار آبخوان‌ها، خاک یا گیاهان قرار دهد.
در بخش یافته‌های این گزارش هم تصریح شده که با استفاده از سامانه‌های استحصال آب باران و با تدوین ضوابط منسجم و توجه به مقررات مربوطه، می‌توان ظرفیت‌های بالقوه این سامانه‌ها را فعال کرد.
در این گزارش با تصریح بر این نکته باید متذکر شد که موفقیت نتایج این سامانه‌ها نیازمند رفع چالش‌های مرتبط است آمده که ناکارآمدی نظام یکپارچه مدیریت آب و توسعه روستایی و نبود حمایت کافی و هدفمند از پروژه‌ها و طرح‌های استحصال آب باران از جمله این چالش‌ها هستند.
در ادامه به غفلت از فناوری‌های استحصال آب باران در مناطق روستایی و عشایری اشاره شده و توضیح داده شده که در برنامه‌های توسعه روستایی و عشایری، استفاده از فناوری‌های استحصال آب باران به‌عنوان اصل سازگاری با کم‌آبی نادیده گرفته شده است. این غفلت به عدم بهره‌برداری مناسب از مزایای این فناوری در بهبود تأمین آب در مناطق روستایی منجر شده است.
نفوذ پایین دانش و فناوری در حوزه استحصال آب باران، نداشتن توجه کافی به احیای دانش بومی استحصال آب باران در مناطق مختلف کشور و فقدان پایگاه دانش و آمار و اطلاعات در زمینه استحصال آب باران از دیگر چالش‌ها است.
همچنین براساس این گزارش فقدان پایگاه‌های داده و اطلاعات جامع و به‌روز در زمینه استحصال آب باران، برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری و ارزیابی اثربخشی پروژه‌ها را با چالش جدی مواجه کرده است.
تداوم اتکا به اقدامات سازه‌ای
در این گزارش به تداوم اتکا به اقدامات سازه‌ای و پرهزینه در تأمین و انتقال آب به‌جای راهکار‌های غیرسازه‌ای دوستدار محیط زیست نظیر استحصال آب باران و تأثیر‌پذیری اثربخشی اقدامات استحصال آب باران از تغییرات اقلیمی هم اشاره شده است.
در ادامه گزارش دفتر زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس پیشنهاداتی طرح شده است و آمده که رفع چالش‌های پیش‌گفته بیش از آنکه نیازمند قانونگذاری جدید باشد، مستلزم اهتمام جدی دستگاه‌های متولی در عمل به تکالیف قانونی مربوطه به‌ویژه ماده (۳) قانون توسعه و بهینه‌سازی آب شرب شهری و روستایی و ماده (۲۷) قانون افزایش بهره‌وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی، با بهره‌مندی از دانش بومی، تجربیات بین‌المللی و فناوری‌های نوین در استحصال آب باران است.
در ادامه گفته شده که البته پیگیری و نظارت بر اجرای کامل و صحیح تکالیف قانونی مربوط به دستگاه‌های متولی ازجمله وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان ملی استاندارد، وزارت راه و شهرسازی و سایر نهادهااز سوی کمیسیون کشاورزی، آب، منابع طبیعی و محیط زیست، گام مهم نظارتی برای مجلس شورای اسلامی محسوب می‌شود. به‌ویژه اینکه طبق بند «ح» ماده (۳۸) قانون برنامه هفتم پیشرفت، ارائه گزارش ۶ماهه از استحصال آب باران توسط وزارت نیرو به مجلس مورد تأکید قرار گرفته است، نظارت بر اقدامات انجام شده و افزایش اثربخشی آنها می‌تواند فرصت‌های خوبی را برای کشور فراهم کند.
ارائه برنامه اقدام با هدف‌گذاری‌های کمی و زمان‌بندی شده
در این گزارش بیان شده که اولویت کلان پیشنهادی، ارائه برنامه اقدام با هدف‌گذاری‌های کمی و زمان‌بندی شده توسط کمیته مشترک متشکل از نهاد‌های متولی نظیر وزارت نیرو، وزات جهاد کشاورزی، وزارت کشور و وزارت راه و شهرسازی و با همکاری انجمن‌ها و نهاد‌های علمی برای بهره‌مندی از ظرفیت‌های متنوع روش‌های استحصال آب باران با لحاظ روش مناسب با توجه به نوع کاربری (پیکره‌های آبی، جنگل‌ها و مراتع، اراضی کشاورزی، صنعت، محدوده‌های مسکونی و...)، میزان بارندگی و نحوه توزیع آن، توپوگرافی زمین، بافت و عمق خاک و عوامل اجتماعی و اقتصادی در هر استان یا حوزه آبخیز است.
به گزارش آنا، استحصال آب باران نه یک راهکار آرمانی، بلکه مسیری عملی و قابل تحقق برای پاسخ به بحران آب در ایران است مشروط بر آنکه با اراده‌ای فراتر از شعار، با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، تجربیات جهانی، دانش بومی و با همکاری واقعی میان دستگاه‌های مسئول اجرا شود. تحقق این هدف مستلزم پایبندی دستگاه‌ها به تکالیف قانونی موجود و عبور از سیاست‌های تمرکزگرایانه و سازه‌محور به سمت راه‌حل‌های نرم، کم‌هزینه و تاب‌آور است.
امروز، هر لیتر آب باران که از سقف خانه‌ای روستایی، شیب کوهستانی یا زمین کشاورزی بی‌برنامه عبور می‌کند نماد یک فرصت از دست‌رفته و یک ناکارآمدی مزمن در حکمرانی آب است. آینده آبی کشور در گرو تصمیمات امروز ماست؛ تصمیماتی که می‌تواند با نگاه حوضه‌ای، برنامه‌ریزی علمی، و اجرای نظام‌مند استحصال آب باران، ایران را از ورطه تنش آبی به مسیر پایداری و امنیت هیدروژئولوژیکی هدایت کند.
انتهای پیام/
