هشدار زلفی گل از هدر رفت ۲۰۰۰ میلیارد تومان در دانشگاه‌ها
به گزارش خبرنگار آنا، نشست تخصصی «مرجعیت علمی» صبح امروز (چهارشنبه، ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۴) با حضور اندیشمندان و پژوهشگران ایرانی در مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت برگزار شد.
محمدعلی زلفی‌گل، وزیر علوم دولت سیزدهم و دانشمند یک درصد برتر جهان، در این نشست با محوریت «مرجعیت علمی: پرسش‌ها و پاسخ‌ها» به تشریح ابعاد مختلف این موضوع پرداخت.
وی از شناسایی و پاسخ‌گویی به ۱۰۰ پرسش کلیدی در حوزه مرجعیت علمی خبر داد و گفت: این پرسش‌ها و پاسخ‌های آنها در کتابی با عنوان مرجعیت علمی: پلی بین ایده تا پدیده گردآوری شده‌اند که به‌زودی توسط فرهنگستان علوم منتشر خواهد شد.
زلفی‌گل با اشاره به بیانیه گام دوم انقلاب و تأکید مقام معظم رهبری بر نقش علم و پژوهش، همچنین با استناد به سخنان رئیس‌جمهور شهید مبنی بر ضرورت تبدیل دانشگاه از پیرو به پیشرو، به تعریف مرجعیت علمی پرداخت.
وی مرجعیت علمی را «محل رجوع بودن به دلیل ارائه نظریه، اختراع، محصول یا خدمت جدید، و در حقیقت، یافته‌ای علمی، فناوری یا نوآوری برای دستیابی به دانایی» تعریف کرد.
وزیر علوم دولت سیزدهم با تأکید بر اهمیت دانایی، به این نکته اشاره کرد که بزرگان ما گفته‌اند: «توانا بود هر که دانا بود»، و دانایی را فرآیندی تدریجی و غیرقابل دستیابی از طریق مسیر‌های آسانسوری و رانتی دانست. وی افزود: حتی با وجود امکانات فراوان، بدون دانایی نمی‌توان از آنها به‌درستی بهره گرفت.
زلفی‌گل در ادامه به تشریح مفاهیم کلیدی دانایی، علم و عقل پرداخت و دانا را کسی دانست که علم و عقل را توأمان داراست. او خاطرنشان کرد که علم و عقل، گرچه وجه مشترکی مانند تجربه دارند، اما تفاوت‌هایی نیز با یکدیگر دارند.
وی جامعه دانا را جامعه‌ای بر پایه فرهنگ سالم، همراه با به‌کارگیری توأمان عقل و علم، و مبتنی بر هدایت قانون توصیف کرد. همچنین نوآوری را فرآیندی معرفی کرد که طی آن، یک ایده ذهنی به خدمت، ثروت، نظریه‌ای جدید یا محصولی نو تبدیل می‌شود.
وزیر علوم، دانش را مجموعه‌ای از دانسته‌های بشر که ثبت و ضبط شده‌اند، و علم را مجموعه‌ای از تلاش‌های نظام‌مند برای درک عالم، حل مسائل جامعه، پاسخ به کنجکاوی‌های علمی و کشف واقعیت‌های جهان هستی تعریف کرد.
وی تأکید کرد که علم، به واسطه شفافیت، خاصیت خودترمیمی، و قدرت خلاقیت و پیش‌بینی، توانایی حل مسائل و بحران‌ها را دارد. همچنین، عقل را مهارتی برای برنامه‌ریزی، پیشگیری از مشکلات و هنر حل بحران دانست.
زلفی‌گل یکی از مشکلات ارزیابی‌ها را عدم توجه به تفاوت علم و فناوری دانست و توضیح داد: در علم، مالکیت مطرح نیست و مرز مشخصی وجود ندارد، در حالی که در فناوری، به عنوان هنر به‌کارگیری علم، مالکیت مطرح است و قابلیت خرید و فروش دارد.
وی افزود: در این کتاب، تفاوت‌های علم و فناوری را از نظر هدف، برنامه، مدت‌زمان و نوع پژوهش، در قالب جدولی ارائه کرده‌ایم.
در پایان، وی نتیجه‌گیری کرد: تولید علم به مرجعیت، و مصرف علم به رفاه می‌انجامد.
تحقق مرجعیت علمی مستلزم پژوهش روشمند است
وزیر علوم دولت سیزدهم، تحقق مرجعیت علمی را مستلزم پژوهش روشمند دانست؛ پژوهشی که می‌تواند در سطوح فردی، گروهی، محلی، ملی و حتی بین‌المللی صورت گیرد.
وی بر اهمیت توجه به زیست‌بوم علم و فناوری، منابع و قوانین مرتبط تأکید کرد و در ادامه به پیشرفت‌های قابل توجه ایران در حوزه علم و فناوری اشاره کرد و گفت: افزایش تعداد دانشمندان یک درصد برتر از ۴ نفر در سال ۲۰۰۴ به ۹۴۲ نفر در سال ۲۰۲۳، و نیز افزایش تعداد نشریات علمی نمایه‌شده در پایگاه‌های بین‌المللی از ۱۰۱ به 109 عنوان، از جمله این دستاوردهاست.
وی این پیشرفت‌ها را حاصل تلاش‌های دانشگاهیان و فارغ‌التحصیلان دانست و از تمامی وزرای علوم، رؤسای دانشگاه‌ها و استادان قدردانی کرد.
وزیر علوم دولت شهید رئیسی، انواع مرجعیت علمی را همچون مرجعیت پایدار، پویا، همگرا، عقل‌گرا، عمل‌گرا، واقع‌گرا، قوم‌گرا و... دسته‌بندی و بررسی کرد و بر ضرورت توجه به تجارب بومی در این زمینه تأکید نمود.
وی همچنین به بررسی باید‌ها (۳۰ مورد) و نباید‌ها (۱۰ مورد) در تحقیقات مرتبط با مرجعیت علمی پرداخت؛ مواردی چون: پرهیز از توسعه شبه‌علم، اجتناب از دوگانه‌سازی مفاهیم علمی، و تقدم منافع ملی در قانون‌گذاری.
زلفی‌گل به برخی چالش‌های موجود نیز اشاره کرد؛ از جمله نبود سند نظام ملی نوآوری، ضعف در اجرای قانون مالکیت فکری، و نبود نظام بیمه پژوهش و فناوری؛ و بر لزوم اصلاح آنها تأکید ورزید.
وی از طراحی سامانه‌ای با عنوان «صدف» برای ثبت اختراعات خبر داد و بر اهمیت بررسی پیامد‌های ۷۴ اقدام کلیدی در مسیر تحقق مرجعیت علمی تأکید کرد.
همچنین، وی به نقش نمایه‌سازی و نمایانی علم در تحقق مرجعیت علمی و اهمیت رویکرد چرخه‌ای (سالیسیلیک) در این زمینه اشاره نمود.
زلفی‌گل در پایان، بر توجه به ابزار‌های مرجعیت علمی، انواع مرجعیت از جمله رقابت‌پذیر و رقابت‌ناپذیر، و به‌ویژه مرجعیت علمی بوم‌گرا و همگرا تأکید کرد و از مدیریت مهار و مصرف دی‌اکسید کربن به‌عنوان نمونه‌ای از مرجعیت علمی همگرا نام برد.
نقش اساسی جنگ در تحقق مرجعیت علمی
وزیر علوم دولت شهید رئیسی، نقش جنگ را در تحقق مرجعیت علمی اساسی دانست و ادامه داد: در سال ۱۳۸۷ مقاله‌ای با عنوان «نوآوری فرهنگی و فرهنگ نوآوری» منتشر کردیم که در آن، بسیاری از اقدامات ضروری برای پیشرفت در این حوزه مشخص شده بود؛ اما متأسفانه بسیاری از این اقدامات هنوز اجرایی نشده‌اند. به گفته وی، یکی از مشکلات اساسی کشور، تمرکز بر مزیت‌های نسبی همچون منابع معدنی و غفلت از مزیت‌های نوظهور حاصل از علم و فناوری است.
وی تأکید کرد: توسعه پایدار بدون توجه به یافته‌های علمی ممکن نیست. در کتاب «دانش برای دانایی» تلاش شده است ۵۰ اقدام راهبردی برای ارتقای مرجعیت علمی تشریح شود. این کتاب، بر پایه منابع و پژوهش‌های پیشین از جمله: «موانع رشد علمی ایران» (پروفسور فرامرز)، «معماری علم در ایران» (استاد رضا منصوری)، «جغرافیای علم» (دکتر شعبانی) و «راه چهارم: راهنمای دانشمندان جوان» تدوین شده است.
زلفی‌گل یکی از چالش‌های مهم کشور را نگاه جزئی‌نگر به علم، به جای درک کل‌نگر از آن دانست و افزود: ارتباط میان هنر، علوم انسانی و علوم طبیعی بسیار مهم و برخوردار از جنبه‌های واگراست. با این حال، وزارتخانه‌ها، دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها – از جمله وزارت علوم و وزارت بهداشت – به‌صورت جداگانه و جزیره‌ای عمل می‌کنند، در حالی که هم‌افزایی و به‌کارگیری شاخص‌های ارزیابی مشترک می‌تواند به پیشرفت علمی کشور کمک کند.
وی خاطرنشان کرد: در حوزه سلامت، تمرکز صرف بر پزشکی کافی نیست؛ بلکه باید حوزه‌هایی مانند تغذیه، دامپزشکی و مهندسی نیز در کنار پزشکی قرار گیرند تا امکان تولید تجهیزات موردنیاز فراهم شود.
نقش جدی فناوری در فرازمانی کردن علم
زلفی‌گل ادامه داد: تحول دیجیتال، اینترنت اشیاء و فناوری‌های مشابه، مرز‌های مکان و زمان را از میان برداشته و علم را فرازمانی و فرامکانی کرده‌اند. با این حال، این تحولات منجر به کاهش تمرکز و توجه شده‌اند.
وی با اشاره به وجود ۷۵ رشته مشترک میان وزارتخانه‌های علوم و بهداشت، گفت: در حالی که این دو وزارتخانه به‌طور جداگانه و بدون هماهنگی عمل می‌کنند، این وضعیت نشانه‌ای از بی‌برنامگی در نظام آموزش عالی کشور است. این عدم هماهنگی نه‌تنها منجر به هدررفت منابع و امکانات شده، بلکه کارآمدی و اثربخشی پژوهش‌ها را نیز کاهش داده است.
وزیر علوم دولت شهید رئیسی تصریح کرد: یکی از جلوه‌های آشکار این بی‌برنامگی، استخدام اعضای هیئت‌علمی در رشته‌هایی مانند ریاضی، فیزیک، ادبیات، زبان، تربیت بدنی، معارف و... در دانشگاه‌های علوم پزشکی است؛ در حالی که این رشته‌ها در این دانشگاه‌ها فاقد دانشجوی کارشناسی ارشد و دکتری بوده و ظرفیت پژوهشی محدودی دارند. این در حالی است که حضور استادان مجرب و پژوهشگر در کنار پزشکان برای ارتقاء آموزش و پژوهش، به‌ویژه در حوزه‌های میان‌رشته‌ای، کاملاً ضروری است.
وی با انتقاد از وضعیت موجود، به نمونه‌ای از نبود هماهنگی و مدیریت منابع اشاره کرد و گفت: ساخت دو سالن کنفرانس مجزا در فاصله ۱۰۰ متری از یکدیگر، با هزینه‌ای بالغ بر ۲ هزار میلیارد تومان در دو دانشگاه مجاور، نمونه بارزی از هدررفت سرمایه‌های ملی و امکانات پژوهشی است. چنین رویه‌هایی، مانع از توسعه تحقیقات میان‌رشته‌ای و چندرشته‌ای می‌شوند.
زلفی‌گل با تأکید بر لزوم اصلاح این وضعیت، اظهار داشت: باید با صراحت بگوییم که این شیوه اداره غلط است. سلامت جسمی تنها به پزشکی محدود نمی‌شود؛ دامپزشکی، کشاورزی و سایر حوزه‌ها نیز در آن نقش دارند. همچنین، سلامت روانی باید به‌عنوان مکملی در کنار سلامت جسمی مدنظر قرار گیرد. شاید این نگاه در گذشته قابل توجیه بوده باشد، اما امروز دیگر ادامه این مسیر قابل دفاع نیست.
انتهای پیام/
