راهبردهای امام باقر (ع) برای حفظ میراث دینی در دوران ممنوعیت حدیث

حجت‌الاسلام محمد جواد یاوری کارشناس مرکز پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه با اشاره به اینکه در مورد زندگانی امام باقر (ع) نویسندگان مختلفی قلم زده‌اند، بیان داشت: هر یک از این نویسندگان، گوشه‌ها و زوایایی از زندگی آن حضرت (ع) را ترسیم کرده‌اند و تلاش داشته‌اند مقام، منزلت، جایگاه و نقش‌آفرینی این امام بزرگوار را در دوران حیاتشان به تصویر بکشند.

وی با تأکید بر اینکه یکی از اهداف اصلی این نویسندگان، معرفی امام باقر (ع) به جامعه امروز بوده است، افزود: اینکه ایشان در آن دوره، با آن شرایط خاص سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، چه اقداماتی انجام دادند و امروز ما به عنوان پیروان آن حضرت (ع)، چه الگوها، درس‌ها و عبرت‌هایی می‌توانیم از سیره ایشان استخراج کرده و در شرایط فعلی جامعه به کار ببندیم.

حجت‌الاسلام یاوری ابراز داشت:‌در کنار این نگاه، گاهی پرسش‌ها و شبهاتی نیز مطرح می‌شود؛ به‌ویژه درباره اهل بیت (ع) و خصوصاً امام باقر و امام صادق علیهماالسلام. این شبهات عمدتاً ناظر به شرایط خاص تاریخی آن دوره است؛ دوره گذار از بنی‌امیه به بنی‌عباس، دوره‌ای که فضای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ویژه‌ای حاکم بوده است.

وی ادامه داد: در این دوره، عالمان اهل‌سنت فرصت فعالیت داشته‌اند، تدریس کرده‌اند و آثار علمی تولید کرده‌اند، اما در عین حال فضایی شکل گرفته که در آن کمتر از این دو امام بزرگوار نقل مطلب شده و کمتر به نقش آنان پرداخته شده است. همین مسئله ممکن است این شبهه را در ذهن ایجاد کند که این دو امام نقش تمدنی، اجتماعی و سیاسی پررنگی نداشته‌اند یا حضور مؤثر و فعالی در بستر جامعه نداشته‌اند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه حتی گاهی از جایگاه علمی آن حضرت (ع) نیز ایراد گرفته می‌شود و نقش ایشان صرفاً به ارتباط محدود با جامعه شیعه و صدور برخی روایات تقلیل داده می‌شود، اظهار داشت: برای تبیین این موضوع و دفاع از شخصیت علمی، جایگاه و منزلت امام باقر (ع)، چند نکته اساسی را باید مورد توجه قرار داد.

جایگاه علمی امام باقر در منابع شیعه، سنی و مستشرقان

وی با اشاره به اینکه امام باقر (ع) در منابع شیعه، منابع اهل‌سنت و حتی نزد مستشرقان به عنوان شخصیتی بزرگ، برجسته، شایسته و عالم به علم دین معرفی شده است، گفت: در روایات ما حتی نقل شده که وجود نازنین پیامبر اکرم (ص) از امام باقر (ع) یاد کرده‌اند و ایشان را «باقر العلوم»؛ شکافنده علم دین و علوم انبیا معرفی کرده‌اند. این تعبیر نه‌تنها در منابع شیعه، بلکه در منابع اهل‌سنت و آثار مستشرقان نیز تکرار شده است.

حجت‌الاسلام یاوری تصریح کرد: ذهبی از علمای برجسته اهل‌سنت، درباره امام باقر (ع) صفات برجسته‌ای را از جمله علم، فضل، وثاقت، متانت، امانت‌داری و قداست برمی‌شمارد و تصریح می‌کند که همین ویژگی‌ها سبب می‌شود امام باقر (ع) شایستگی خلافت را داشته باشد. این نکته بسیار مهمی است؛ زیرا یک عالم اهل‌سنت معیار‌های خلافت را دقیقاً همان ویژگی‌هایی می‌داند که در وجود نازنین امام باقر (ع) جمع شده است.

ترسیم شرایط بحرانی دوران امام باقر (ع)

وی افزود: برای فهم نقش تمدنی امام باقر، باید ابتدا شرایط آن دوره را به‌درستی ترسیم کنیم. امام باقر (ع) در روزگاری می‌زیست که بخش عمده‌ای از آن در دوران بنی‌امیه سپری شد. یکی از ویژگی‌های این دوره، ممنوعیت نقل و نگارش حدیث پیامبر (ص) بود؛ ممنوعیتی که تا زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز ادامه داشت. عمر بن عبدالعزیز که در سال‌های ۹۹ تا ۱۰۱ هجری خلافت کرد، این منع را برداشت و پس از آن، عالمانی، چون زهری و دیگران شروع به نگارش حدیث کردند.

استاد موسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا (ع) خاطرنشان کرد: در چنین فضایی، امام باقر (ع) باید نقش‌آفرینی می‌کرد؛ در دورانی که تمام تلاش حاکمیت، حذف جامعه شیعه بود. از یک‌سو از عالمانی مانند زهری، حکم بن عتیبه، قتاده و دیگران حمایت می‌شد و از سوی دیگر، شیعیان تحت فشار شدید قرار داشتند. برخورد‌های حجاج و امثال او با شیعیان، تصویری روشن از این فشار‌ها است.

وی ادامه داد: جنایت‌هایی که علیه جامعه شیعه صورت می‌گرفت. در این دوره، بنی‌امیه در عین دین‌زدایی، تلاش می‌کردند جامعه شیعه را یا به‌کلی حذف کنند یا در صورت باقی‌ماندن، آن را با آموزه‌های مورد نظر خود ممزوج سازند؛ یعنی شیعیان را از فقه، کلام و اعتقادات اهل‌بیت جدا کرده و به جریان عامه و مکتب رسمی حاکم سوق دهند.

حجت‌الاسلام یاوری بیان داشت: امام صادق (ع) در توصیف این دوران می‌فرمایند که «در زمان پدرم، گران‌ترین کالا‌ها کنیزکان آوازه‌خوان بودند. کاری کرده بودند که مردم احکام دین خود را ندانند؛ شیعیان ما احکام حج را بلد نبودند و حتی مردم خراسان نیز از احکام حج بی‌اطلاع بودند.»، این تعابیر نشان‌دهنده عمق فاجعه فرهنگی و دینی آن دوره است.

راهبرد‌های امام باقر (ع) در برابر این وضعیت

وی گفت: در چنین شرایط بحرانی، باید دید امام باقر (ع) چه کرد. نخستین اقدام اساسی ایشان، احیای نقل و نگارش حدیث و سیره پیامبر بود. در زمانی که سیره نبوی یا نقل نمی‌شد یا تحریف می‌شد، امام باقر (ع) با عزمی راسخ به حفظ داده‌های معرفتی و دینی پرداخت. این کار، یک اقدام تمدنی بزرگ بود؛ زیرا حفظ میراث معرفتی، ستون فقرات تمدن اسلامی است.

عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم اقدام دوم امام باقر (ع) را معرفی خود و اهل بیت (ع) به‌عنوان وارثان حقیقی علم پیامبر عنوان کرد و ابراز داشت: امام باقر (ع) مرجعیت دینی، علمی، اجتماعی و حتی سیاسی خود را تبیین کردند. اصحابی، چون جابر بن یزید جعفی، امام را وارث علم پیامبر (ص) و امیرالمؤمنین (ع) معرفی می‌کردند. امام همچنین نمایندگانی را به مناطق مختلف از جمله خراسان اعزام کرد تا مردم را با امامت ایشان آشنا کنند. نتیجه این تلاش‌ها آن بود که به تعبیر امام صادق (ع)، پدرم کاری کرد که شیعه از غیر شیعه بی‌نیاز و متمایز شد.

تربیت شاگردان و شکل‌دهی به جامعه علمی شیعه

وی افزود: یکی دیگر از اقدامات مهم امام باقر (ع)، تربیت شاگردان بود. جلسات درس و بحث امام، عرصه‌ای برای شکوفایی علوم مختلف شد. به تعبیر شیخ مفید، امام باقر (ع) علوم را گشود و پایه‌های معرفتی جامعه شیعه را تقویت کرد. مستشرقانی مانند خانم لالانی نیز تصریح می‌کنند که امام باقر (ع) دارای فقهی متمایز بود و با همین فقه، شیعه را به هویت مستقل رساند.

حجت‌الاسلام یاوری با بیان اینکه روایات فراوانی که از امام باقر (ع) صادر شد، پاسخگوی نیاز‌های جامعه شیعه در آن دوره بود، اظهار داشت: شاگردانی، چون جابر بن یزید جعفی، زراره، محمد بن مسلم ثقفی و دیگران، سال‌ها از محضر امام بهره بردند. حتی برخی عالمان اهل‌سنت مانند قتاده بن دعامه، عبدالله بن عطا و دیگران، از محافل علمی امام استفاده کردند و اذعان داشتند که محافل علما در برابر محفل امام باقر (ع) حقیر بود.

آموزش روش اجتهاد و هویت‌بخشی به شیعه

وی ادامه داد: گام مهم دیگر امام باقر (ع)، آموزش روش صحیح اجتهاد بود. امام با نفی قیاس و استحسان، شیعیان را از آسیب‌های فکری مصون داشت و مبانی اجتهادی مبتنی بر نص و سنت نبوی را تبیین کرد. همچنین امام (ع) با تأمین هزینه‌های علمی شاگردان و حمایت از اهل علم، جامعه‌ای علمی و متمایز را پایه‌گذاری کرد. این اقدامات در راستای هویت‌بخشی به شیعه؛ مبتنی بر باورها، ارزش‌ها و رفتار‌های مشخص در حوزه‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بود.

این کارشناس دینی با اشاره به اینکه امام باقر (ع) حتی در حوزه سیاست و همکاری یا عدم همکاری با حاکم جور، مبانی روشنی ارائه داد و خطوط کلی تعامل با قدرت را مشخص کرد، تصریح کرد: می‌توان گفت امام باقر (ع) در شرایطی بسیار بحرانی، تمدن اسلامی مبتنی بر سنت و سیره نبوی را حفظ و حراست کرد.

وی گفت: ایشان با شکافتن علم، پاسخ به شبهات، تربیت شاگردان، تبیین مبانی فقهی و اعتقادی و مقابله با جریان‌های انحرافی، جامعه شیعه را از بحران‌ها عبور داد. به تعبیر امام صادق (ع)، امام باقر (ع) جامعه‌ای متمایز تربیت کرد و شیعیان را از دیگران بی‌نیاز ساخت؛ میراثی که امام صادق (ع) ادامه‌دهنده آن بود.