کتابی برای مهندسان متدین/ چگونه حلال بسازیم و حلال زندگی کنیم؟

به گزارش خبرنگار خبرگزاری آنا؛ همزمان با رونمایی از کتاب «درسنامه فقه مهندسی» به قلم حجت‌الاسلام دکتر محمد معرفت عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال فرصتی دست داد تا درباره ابعاد مختلف این اثر میان‌رشته‌ای و اهمیت پیوند فقه با عرصه‌های تخصصی مهندسی با او گفت‌وگویی انجام دهیم. او که دارای سطح چهار حوزه علمیه قم در رشته فقه و اصول است، معتقد است «فقه مهندسی» می‌تواند به ارتقای اخلاق حرفه‌ای، پیشگیری از تخلفات و تحقق سبک زندگی اسلامی ـ ایرانی در محیط‌های کاری و پروژه‌های عمرانی کمک کند. در ادامه مشروح این گفت‌و‌گو را می‌خوانید.

ایده اولیه «درسنامه فقه مهندسی»؛ از ضرورت جامعه مهندسی تا تحقق آیه ۱۲۲ سوره توبه

ایده اصلی تدوین «درسنامه فقه مهندسی» از کجا شکل گرفت و چه نیازی باعث شد به سمت نگارش آن بروید؟

ایده این اثر از نیاز آشکار جامعه مهندسی به منبعی ساده، علمی و کاربردی برای شناخت احکام شرعی در حوزه فعالیت‌های مهندسی شکل گرفت. پس از استقبال کم‌نظیر از کتاب مقررات شرعی ساختمان و مهندسان، این ضرورت بیشتر احساس شد که باید منبعی آموزشی برای دانشگاه‌ها فراهم شود تا دانشجویان و مهندسان، وظایف دینی خود را در قالبی متناسب با تخصص‌شان بیاموزند و عمل کنند. تلاش کردیم گامی در مسیر تحقق آیه ۱۲۲ سوره توبه برداریم که خداوند متعال می‌فرماید: «فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ».

تفاوت با کتاب قبلی؛ از منبع مرجع تا درسنامه آموزشی دانشگاهی

این کتاب چه تفاوتی با کتاب قبلی شما، «مقررات شرعی ساختمان و مهندسان» دارد و چه خلأ‌هایی را پر می‌کند؟

کتاب «مقررات شرعی ساختمان و مهندسان» بیشتر به‌عنوان یک منبع مرجع و راهنمای فقهی برای مهندسان حرفه‌ای بود؛ اما «درسنامه فقه مهندسی» یک منبع آموزشی دو واحدی است که ساختار آن بر اساس نیاز‌های آموزشی دانشجویان و جوانان مهندس طراحی شده است. این کتاب با رویکرد مسأله‌محوری، اتقان علمی و ادبیات دانشجویی، آموزش منظم احکام را در چهارده درس ارائه می‌دهد و از این جهت، خلأ یک منبع درسی رسمی در حوزه «فقه تخصصی مهندسی» را برطرف می‌کند.

چالش‌های فقهی در مهندسی و نقش استفتائات تازه از مراجع عظام

در تدوین این اثر، مهم‌ترین چالش علمی یا فقهی که با آن روبه‌رو شدید چه بود و چگونه آن را حل کردید؟

بزرگ‌ترین چالش، تنوع و پیچیدگی مسائل فقهی در حوزه‌های مختلف مهندسی و وجود اختلاف‌نظر میان مراجع عظام تقلید بود. افزون بر این، در برخی موضوعات تخصصی مهندسی، اصلاً پاسخ فقهی آماده و مدونی وجود نداشت و ناچار شدیم با طرح دقیق مسأله، استفتائات جدیدی از مراجع عظام تقلید اخذ کنیم. این چالش‌ها با پایبندی به فتاوای مشهور، تمرکز بر نظر مقام معظم رهبری، و نشانه‌گذاری مسائل اختلافی به‌گونه‌ای که مقلدان دیگر مراجع هم بتوانند تکلیف خود را بشناسند، برطرف شد.

زبان ساده برای مسائل پیچیده؛ از کلاس درس تا کارگاه عمرانی

برخی از مسائل مهندسی، پیچیدگی‌های فنی خاصی دارند؛ در این کتاب چگونه این مباحث را به زبان ساده و کاربردی برای دانشجویان بیان کرده‌اید؟

برای ساده‌سازی، ابتدا مفهوم فقهی مسأله با زبانی روان توضیح داده شده، سپس نمونه‌های عملی و واقعی از محیط کار یا پروژه‌های مهندسی ذکر شده است. این روش باعث می‌شود دانشجو یا مهندس، ارتباط مستقیم بین حکم شرعی و موقعیت شغلی خود را ببیند. خوشبختانه تیم تدوین این درسنامه همگی از فارغ‌التحصیلان حوزه علمیه هستند که دارای پروانه اشتغال به کار مهندسی‌اند؛ همین ترکیب علمی و تجربی، موجب آشنایی عمیق آنان با مسائل تخصصی مهندسی و ارائه پاسخ‌های دقیق‌تر و کاربردی‌تر شد.

محوریت فتاوای رهبر معظم انقلاب و توجه به آرای سایر مراجع

چه میزان از محتوای کتاب بر اساس فتاوای مقام معظم رهبری و چه بخشی بر اساس فتاوای سایر مراجع عظام تقلید تدوین شده است؟

اصل و محور اصلی محتوای کتاب بر اساس فتاوای مقام معظم رهبری مدظله‌العالی است؛ اما در موارد لازم، آرای سایر مراجع عظام نیز برای تکمیل بحث یا رفع ابهام ذکر شده است. این رویکرد هم انسجام و وحدت محتوایی ایجاد کرده و هم برای مهندسان با مراجع تقلید متفاوت، امکان استفاده فراهم آورده است.

نشانه‌گذاری اختلافات فتوایی؛ احترام به تنوع مراجع تقلید

در بحث اختلافات فتوایی، چه معیار یا روشی برای انتخاب و ارائه دیدگاه‌ها به کار برده‌اید؟

مسائل دارای اختلاف فتوایی با علامت «دایره» مشخص شده‌اند تا مخاطب بداند در این موارد باید نظر مرجع تقلید خود را جویا شود. ملاک ارائه دیدگاه‌ها، فتاوای مشهور و موارد پرکاربرد در عرصه مهندسی بوده است.

فقه مهندسی و سبک زندگی اسلامی ـ ایرانی در پروژه‌های عمرانی

در نگاه شما، «فقه مهندسی» تا چه اندازه می‌تواند به تحقق سبک زندگی اسلامی ـ ایرانی در محیط‌های کاری و پروژه‌های عمرانی کمک کند؟

فقه مهندسی با نهادینه‌کردن مسئولیت‌پذیری دینی در فعالیت‌های عمرانی، شفاف‌سازی روابط کاری، رعایت حقوق شرعی و قانونی و ارتقای اخلاق حرفه‌ای، بستری برای تحقق سبک زندگی اسلامی ـ ایرانی در محیط کار و جامعه فراهم می‌آورد. این رویکرد نه‌تنها پیشگیری از تخلفات و تضییع حقوق را تضمین می‌کند، بلکه با هدایت طراحی، اجرا و نظارت بر پروژه‌ها به سوی ارزش‌های اسلامی، موجب ارتقای کیفیت خدمات و جلب رضایت الهی می‌شود.

یکی از عرصه‌های مهمی که فقه مهندسی در آن نقش‌آفرین است، جلوگیری از تقلید کورکورانه از فرهنگ و نماد‌های غربی در حوزه عمران و معماری است. آموزه‌های اسلامی بر پرهیز از تشبّه به کفار تأکید دارند و روایات متعدد هشدار می‌دهند که تقلید ظاهری و ساختاری از سبک زندگی دشمنان دین، به تدریج بینش، گرایش و رفتار جامعه را تغییر می‌دهد. این مسأله در حوزه پروژه‌های عمرانی و محیط کار، کاملاً عینی و اثرگذار است.

برای نمونه، در طراحی شهرها، انتخاب نماد‌ها یا سبک معماری و دکوراسیون ساختمان‌ها، استفاده از المان‌های وابسته به فرهنگ بیگانه ـ مانند نماد‌های فراماسونری، طرح‌های تبلیغ‌کننده سبک زندگی مصرف‌گرایانه، یا معماری برگرفته از مراکز تفریحی و کلوپ‌های غربی ـ می‌تواند باعث ترویج ناخودآگاه همان فرهنگ شود. در مقابل، محوریت‌دادن به عناصر بومی و اسلامی ـ ایرانی همچون قرارگیری مسجد، کتابخانه عمومی یا بازارچه‌های سنتی در مرکز محله‌ها، نه‌تنها هویت دینی و ملی را حفظ می‌کند، بلکه به صورت تدریجی سبک زندگی جامعه را در مسیر ارزش‌های اسلامی هدایت می‌کند.

چند مثال کاربردی در پروژه‌های عمرانی:

۱. طراحی شهری: در بازآفرینی بافت‌های فرسوده، اگر میدان اصلی محله به جای مال تجاری، با مسجد جامع، مرکز فرهنگی یا پارک خانواده احیا شود، مرکزیت محله به سمت فرهنگ اسلامی و تعاملات اجتماعی سالم می‌رود.

۲. ساخت مسکن: طراحی آپارتمان‌ها با در نظر گرفتن حریم خصوصی (عدم دید مستقیم بالکن‌ها به خانه همسایه، تفکیک ورودی‌ها و فضای مجزا برای مهمان) مصداق رعایت حیا و حرمت‌ها در سبک زندگی اسلامی است.

۳. پروژه‌های تجاری: در مجتمع‌های خرید، پرهیز از تبلیغات و طراحی داخلی برگرفته از فرهنگ مبتذل غربی و استفاده از المان‌های هنری و معماری اسلامی ـ ایرانی، مصداق روشن فقه مهندسی در مهار تهاجم فرهنگی است.

۴. زیرساخت‌های حمل‌ونقل: جانمایی ایستگاه‌ها و مسیر‌های عبور به گونه‌ای که دسترسی آسان به مراکز دینی و فرهنگی ایجاد شود، باعث تقویت پیوند مردم با این مراکز و کاهش گرایش به مکان‌های ناسالم می‌گردد.

۵. فضا‌های عمومی محیط کار: استفاده از الگو‌های طراحی که علاوه بر زیبایی‌شناسی، نماد‌ها و رنگ‌های هماهنگ با فرهنگ اسلامی ـ ایرانی را ترویج کند، مانع نفوذ بی‌هویت‌گرایی معماری غربی در محیط‌های کاری می‌شود.

در مجموع، فقه مهندسی می‌تواند با رویکردی آگاهانه، مهندسان و مجریان پروژه‌های عمرانی را از تقلید ناخواسته از فرهنگ بیگانه بازدارد، مسیر پروژه‌ها را در جهت ترویج ارزش‌های اسلامی تنظیم کند و به تحقق واقعی سبک زندگی اسلامی - ایرانی در بستر محیط‌های کاری و شهری کمک شایانی کند.

پرهیز از تقلید کورکورانه از معماری غربی؛ فقه در خدمت هویت شهری

برخی معتقدند ورود فقه به عرصه‌های تخصصی مثل مهندسی ممکن است باعث کندی فرایند‌های فنی یا محدودیت در نوآوری شود؛ پاسخ شما به این نگرانی چیست؟

فقه، باعث کندی فرایند‌های فنی و محدودکننده نوآوری نیست؛ بلکه چارچوب‌ساز و هدایت‌گر است و از این‌رو باعث تسهیل‌گری و زمینه‌سازی خلاقیت می‌شود؛ زیرا فقه، بنیاد قانون‌گذاری و ضامن امنیت حقوقی فعالیت‌ها است. رعایت چارچوب‌های فقهی در پروژه‌ها باعث می‌شود مهندس در برابر هرگونه دعوی حقوقی یا اتهام احتمالی مصون باشد و حقوقش در محاکم دادگستری حفظ شود. تجربه نشان داده است که این رویکرد، علاوه بر جلوگیری از خسارت‌های احتمالی، اعتماد کارفرما و مردم را نیز جلب می‌کند و مسیر نوآوری را با اطمینان و آرامش هموار می‌سازد.

پاسخ به نگرانی‌ها: آیا فقه مانع نوآوری مهندسان است؟

در حوزه اجرا، ممکن است میان نظر فقهی و الزامات فنی یا اقتصادی پروژه‌ها تعارض ایجاد شود. کتاب شما برای حل این تضاد چه راهکاری ارائه می‌دهد؟

کتاب با طرح نمونه‌مسائل واقعی و ارائه راه‌حل‌های مشروع و فنی، نشان می‌دهد که در اغلبموارد می‌توان با کمی ابتکار، تعارض را برطرف کرد. همچنین تأکید دارد که اولویت با رعایت حکم شرعی است، ولی مهندس متعهد می‌تواند با دانش فنی خود، جایگزین‌هایی پیدا کند که هم شرعی و هم اقتصادی باشد. برای نمونه می‌توانید به مباحث «آشپزخانه اُپن» یا «تاور کرین» یا «نیلینگ» در این درسنامه مراجعه کنند.

حل تعارض میان احکام شرعی و الزامات فنی ـ اقتصادی

 آیا نمونه‌هایی وجود دارد که رعایت نکردن احکام شرعی در پروژه‌های مهندسی، منجر به خسارت یا مشکلات جدی شده باشد؟

بله. بی‌توجهی به احکام فقهی و حقوقی در پروژه‌های مهندسی نه‌تنها از نظر اخلاقی و شرعی ناپسند است، بلکه در عمل می‌تواند منجر به خسارت‌های سنگین مالی، توقف پروژه و حتی پیگردهای کیفری، حقوقی و انتظامی علیه مهندسان و سایر عوامل پروژه شود.

یکی از نمونه‌های روشن، روش آنکراژ (مهار کششی خاک) در گودبرداری‌های عمیق است. این روش که به دلیل کارایی و صرفه اقتصادی در پایدارسازی دیواره‌های گود و شیب‌ها به‌طور گسترده به کار می‌رود، در صورت عدم رعایت ضوابط شرعی و قانونی، می‌تواند به نقض حقوق مالکیت همسایگان یا تجاوز به معابر عمومی بینجامد.

مسأله اصلی: در آنکراژ، بخشی از عملیات مانند حفاری گمانه‌ها، نصب میلگردهای تسلیح و تزریق دوغاب سیمان، ممکن است به فضای زیر ملک مجاور یا زیر معبر عمومی وارد شود. از منظر فقه اسلامی و قانون مدنی ایران، مالکیت همسایه شامل فضای زیرزمینی ملک او نیز هست؛ بنابراین، ورود به این فضا بدون رضایت محضری یا مجوز قانونی، تجاوز و تصرف در ملک دیگران شمرده می‌شود.

پیامدهای بی‌توجهی به فقه؛ از خسارت مالی تا پیگرد قضایی و انتظامی

پیامدهای بی‌توجهی:

1. خسارت مالی و توقف پروژه

در صورت اعتراض همسایه یا شهرداری، عملیات متوقف می‌شود و هزینه‌های دوباره‌کاری، جریمه‌ها و تأخیر پروژه بر عهده کارفرما و پیمانکار خواهد بود.

مثال: در یکی از پروژه‌های شمال تهران، عدم اخذ رضایت همسایه برای اجرای آنکراژ، موجب توقف شش‌ماهه کار، پرداخت خسارت به همسایه و الزام به تغییر کامل سیستم پایدارسازی شد.

2. پیگرد کیفری (جرم تصرف عدوانی یا تخریب)

مطابق مواد قانون مجازات اسلامی، ورود غیرمجاز به ملک دیگران، حتی در زیرزمین، جرم است و می‌تواند برای مهندس مجری، ناظر و مالک، حبس یا جزای نقدی در پی داشته باشد.

3. پیگرد حقوقی (دعوی مطالبه خسارت)

همسایه می‌تواند با استناد به قانون مسئولیت مدنی، مطالبه جبران کلیه خسارات وارده ـ از جمله ترک‌خوردگی، نشست یا افت ارزش ملک ـ را از همه عوامل پروژه بخواهد.

4. پیگرد انتظامی برای مهندسان

سازمان نظام مهندسی ساختمان می‌تواند بر اساس تخلف حرفه‌ای، تعلیق یا لغو پروانه اشتغال مهندس ناظر یا طراح را صادر کند.

راهکارهای فقهی ـ حقوقی پیشگیرانه:

أ. اخذ رضایت محضری از مالکین مجاور پیش از اجرای هرگونه حفاری یا آنکراژ.

ب. در معابر عمومی، کسب مجوز کتبی شهرداری و در صورت لزوم سایر سازمان‌ها (آب، برق، گاز و مخابرات)

ج. پیش‌بینی سیستم‌های جایگزین پایدارسازی در صورت مخالفت مالک یا شهرداری مانند سپرکوبی، شمع‌کوبی یا دیوار دیافراگمی.

فقه؛ نه امری فردی، بلکه ضرورتی حرفه‌ای و اجتماعی برای مهندسان

 برخی مهندسان ممکن است فقه را امری فردی بدانند و دخالت آن در تصمیمات فنی را ضروری ندانند. چگونه می‌خواهید نگاه آن‌ها را تغییر دهید؟

با نشان‌دادن این حقیقت که فقه، فقط عبادات فردی نیست؛ بلکه مجموعه‌ای از مقررات الهی برای همه روابط و فعالیت‌های انسانی است. ما تلاش می‌کنیم نشان دهیم که فقه، نه‌تنها راهنمای معنوی، بلکه زیرساخت اصلی قوانین حقوقی کشور است و بی‌توجهی به آن می‌تواند تبعات قضایی و مالی در پی داشته باشد. وقتی مهندس دریابد که تسلط بر احکام فقهی، او را در برابر مشکلات حقوقی و قضایی مصون می‌کند و مانع از تحقق جرم یا خسارت در پروژه‌ها می‌شود، نگاهش به فقه از یک امر صرفاً فردی به یک ضرورت حرفه‌ای و اجتماعی تغییر خواهد کرد.

 تبعیت از حکم الهی؛ اولویت فتوای مراجع بر برداشت‌های شخصی مهندسان

در تدوین این اثر، آیا مواردی پیش آمد که بین دیدگاه شخصی‌تان به‌عنوان یک مهندس و نظر فقهی مراجع اختلاف باشد؟ چگونه جمع‌بندی کردید؟

اصل برای من تبعیت از حکم الهی و فتوای مراجع عظام تقلید است. حتی اگر برداشت شخصی یا تجربه فنی‌ام متفاوت باشد، اولویت با فرمان خدا است. در چنین مواردی، اگر موضوع نیازمند توضیح یا بررسی بیشتر بود، مسأله را با دقت و با بیان همه ابعاد فنی و اجرایی، برای مراجع عظام تقلید ارسال و استفتا کردیم تا حکم دقیق‌تری صادر شود. این روند باعث شد هم نظر فقهی معتبر و به‌روز داشته باشیم و هم راه‌حلی عملی و قابل‌اجرا پیدا شود.