توجه به «مدیریت مصرف انرژی» در روند تدریجی توسعه پایدار شهری

طاهره نصر استادتمام گروه معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شیراز در یادداشتی پژوهشی برای خبرگزاری آنا نوشت؛ امروزه دستیابی به توسعه پایدار شهری یکی از مهمترین اهداف مدیران شهری در تمامی کشور‌های توسعه‌یافته و اغلب کشور‌های در حال توسعه است. از آنجایی که توسعه پایدار شهری تحت تأثیر عوامل اقتصادی، اجتماعی ـ فرهنگی و زیست‌محیطی مختلفی است، دستیابی به آن، چه در حال و چه در آینده مستلزم شناسایی دقیق عوامل کلیدی مؤثر بر آن و همچنین تأثیراتی که این عوامل بر یکدیگر دارند، است. هدف پژوهش حاضر توجه به «مدیریت مصرف انرژی» به عنوان یکی از پیشران‌های مؤثر در سناریو مطلوب توسعه پایدار شهری است.

بیان مسئله

دوسوم منابعی که حیات بشری در آینده به آن وابسته است، یا در حال نابودی هستند و یا در راه¬هایی استفاده می‌شوند که پایدار نیستند (Worldwatch Institute, ۲۰۰۶). این در حالی است که این ناپایداری در تضاد با رسالت اصلی مفهوم برنامه‌ریزی و به ویژه برنامه‌ریزی شهری است است.

توسعه پایدار شهری، توسعه‌ای تک‌بعدی نبوده بلکه توسعه‌ای چندبعدی است که در زمینه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و زیست‌محیطی اتفاق خواهد افتاد، میزان موفقیت در دستیابی به توسعه پایدار شهری به طور مستقیم با میزان مشارکت شهروندان و کارآمدی مدیریت شهری در ارتباط است

امروزه در اکثر جوامع شهری توجه به توسعه پایدار مورد تأکید و دیدگاه‌ها و روش‌های مختلفی برای آن ارائه شده است که بر حسب شرایط هر جامعه می‌توان از آن استفاده کرد(نصر، ۱۳۹۵: ۱۹۸). باید تدوین راهبردها، سیاست‌ها و برنامه‌های اجرایی با در نظر گرفتن و استفاده از معیار‌ها و شاخص‌های کلیدی توسعه پایدار شهری را امری ضروری در دسترسی به توسعه پایدار شهری دانست.

در این راستا برای دستیابی به نظام توسعه پایدار شهری، قبل از هر چیز باید شناسایی عوامل مؤثر در توسعه پایدار شهری صورت گیرد؛ بنابراین جایگاه آینده‌پژوهی و سناریو نویسی برای آینده توسعه پایدار شهری را نمی‌توان نادیده انگاشت. بدون شک آگاهی از نیاز‌های چندسال آینده شهر‌ها می‌تواند در کاهش مشکلات مؤثر باشد و با توجه به این آگاهی، می‌توان راهکار‌های مناسبی برای مواجهه با مشکلات احتمالی را برشمرد. 

در این راستا توجه به انرژی از مقوله‌هایی است که رئوس مطالب مربوط به توسعه پایدار شهر‌ها همواره مدنظر است. همچنین با توجه به اینکه از مهمترین دغدغه‌های برنامه‌ریزان و سیاستگذاران توسعه شهری در شهر‌ها بهبود وضعیت توسعه شهری و دستیابی به توسعه پایدار شهری است که لازمه آن شناسایی پیشران‌های کلیدی توسعه پایدار است. 

توسعه پایدار شهری و ابعاد آن

توسعه پایدار توسعه‌ای است که نیاز‌های زمان حال را بدون آنکه از توانایی نسل‌های آینده برای ارضای نیازهایشان بکاهد، برطرف سازد (Siwar et al, ۲۰۰۹: ۳۱۰). رشد اقتصادی، بهبود شرایط اجتماعی، حفاظت از ارزش‌های طبیعی از ویژگی‌های مهم توسعه پایدار است و تحول به سوی یک سطح پایدار از توسعه غالباً برآمده از روابط دینامیکی پیچیده بین موضوعات محیط، اجتماعی و اقتصادی است (Cirella & Tao, ۲۰۱۰: ۲۷۹).

با توجه به این مطالب می‌توان چنین عنوان کرد که پایداری شهری فرآیندی است که از طریق آن بهبود‌های قابل اندازه‌گیری در بلندمدت برای رفاه انسانی روی می‌دهد که می‌توان آنها را از طریق ابعاد زیست‌محیطی (مصرف منابع با تأثیرات زیست‌محیطی)، اقتصادی (استفاده بهینه از منابع و بازگشت اقتصادی) و اجتماعی (سلامت و رفاه اجتماعی) مورد سنجش قرار داد (صیادبیدهندی و همکاران، ۱۳۹۶: ۴۵۱).

انرژی و مدیریت مصرف

قوانین و مقررات بسیاری در زمینه انرژی در جهان و در کشور ما وضع شده است که لزوم توجه به بهینه سازی در مصرف انرژی را آشکار می‌سازد. از جمله این قوانین و مقررات در ایران می‌توان به ماده ۱۸ قانون اصلاح الگوی مصرف اشاره کرد که در اجرای قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان، وزارت راه و شهرسازی را موظف می‌کند که آیین نامه‌های صرفه جویی مصرف انرژی در ساختمان‌ها را با جهت گیری به سوی ساختمان سبز و نیز شهرسازی را منطبق بر الگوی مذکور در همکاری با وزارتخانه‌های نفت، نیرو، کشور و معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی رییس جمهور تهیه و به تصویب برساند.

«فناوری‌های نوین» راه برون‌رفت صنعت ساختمان از عقب‌ماندگی تکنولوژی

آیین نامه اجرایی همین ماده قانون به ممیزی و تعیین رده انرژی و چگونگی تعبیه سامانه‌های کنترلی لازم اشاره دارد و تأکید بر جهت گیری به سوی ساختمان سبز است. مقررات ملی ساختمان نیز رویکردی به مصرف صحیح انرژی دارد و در آخرین ویرایش مبحث ۱۹ انتظارات جامعه مهندسی با موضوع بهینه سازی مصرف انرژی و نیز توجه بیشتر به تعیین رده انرژی و جهت گیری به سوی ساختمان سبز و نیز کارآیی انرژی تأکید شده است.

در کشور‌های توسعه یافته نیز رویکرد توجه به بهینه سازی مصرف انرژی و نیز ساختمان سبز و پایدار در صنعت ساختمان همواره مدنظر است و مقررات و قوانین بسیاری در این زمینه می‌توان برشمرد. آنچه مسلم است اینکه از آنجا که با پیشرفت صنعت نیاز به بهره برداری از منابع طبیعی نیز بیشتر شده؛ به نحوی که بهره برداری غیرمنطقی از منابع طبیعی منجر به نابودی آنها گردیده و برای ادامه زندگی در این چرخه احتیاج انسان به انرژی بیشتر شده است؛ بنابراین مدیریت در مصرف انرژی مورد تأکید است. منشأ ساختمان سبز نیز فرایندی برای احداث ساختمان‌های سازگار با محیط زیست و حفظ انرژی بوده که متأسفانه میزان توجه به پایداری ساختمان‌ها از نظر میزان مصرف انرژی، در ساخت و ساز‌های ایران بسیار ناچیز است. 

با مدیریت مصرف انرژی می‌توان به تعیین روند استفاده از انرژی و هزینه‌های آینده به عنوان یک هزینه ثابت کمک شایانی کرد. آنچه مسلّم است اینکه هدف نهایی، کاهش هزینه‌های انرژی از طریق بهبود بهره وری انرژی و کنترل مدیریت انرژی است. از مزایای دیگری که در کنترل مدیریت انرژی می‌توان متصور بود باید به افزایش بهره‌وری منابع، بودجه بندی تولید بهبود یافته و کاهش گاز‌های گلخانه‌ای اشاره کرد.

آینده‌پژوهی

به منظور دستیابی به توسعه‌ای پایدار و منطقی در حال و آینده، باید در مرحله نخست عوامل اصلی تأثیرگذار بر توسعه پایدار شهری شناسایی شده و در مرحله بعدی در قالب برنامه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت برای رسیدن به سناریو مطلوب توسعه پایدار به هر کدام از پیشران‌های کلیدی جهت داد

آینده‌پژوهی مجموعه فعالیت‌هایی است که با استفاده از تجزیه و تحلیل منابع، الگوها، و عوامل تغییر یا ثبات، به تجسّم آینده‌های بالقوّه و برنامه‌ریزی آنها می‌پردازد. آینده‌پژوهی بیان می‌کند که چگونه از واقعیت‌های متغیر امروز، فردا ایجاد خواهد شد به عبارتی وظیفه او شناخت فردا است مستقل از آنکه چگونه از آن بهره‌برداری شود (JRC-IPTS ۲۰۰۸).

بر اساس تعریفی که بیکر از توسعه پایدار ارائه می‌دهد، «توسعه پایدار به بررسی آینده‌های بدیل و انتخاب پایدارترین آنها اشاره دارد» (Zovko, ۲۰۱۳)، رابطه آینده‌پژوهی و توسعه پایدار را بیش از بیش می‌نمایاند. آینده‌پژوهی، باعث نهادینه شدن و حاکمیت توسعه پایدار شده و با اتصال به فرآیند خط‌مشی‌گذاری، فرصت‌های جدیدی ایجاد می‌کند (Sedlacko ; Gjoksi, ۲۰۱۰).

در کلی‌ترین سطح، هدف آینده‌پژوهان، تلاش برای تبدیل جهان به مکانی بهتر برای زندگی، سود‌رسانی به مردم و حفظ و گسترش آن دسته از ظرفیت‌های کرة زمین است که به پایداری حیات در آن کمک می‌کنند.

سناریونگاری

استفاده روزافزون از روش سناریونگاری بدین دلیل است که سناریوها، پیچیدگی‌های جهان واقعی را در نظر می‌گیرند و بینش‌های جایگزین در خصوص آینده را، با ترتیبی منطقی از رویداد‌ها بازنمایی می‌کنند. به طور کلی سناریو‌ها تصاویر آینده‌های ممکن هستند که ترتیب منطقی رویداد‌ها را نشان می‌دهند. به طور کلی امروزه آینده‌نگاری به طور گسترده‌ای به کار گرفته می‌شود. واژه آینده پژوهی، شامل رویکرد‌های است که فرایند تصمیم گیری برای آینده را بهبود می‌بخشد.

سناریونگاری در توسعه پایدار شهری

برای غلبه بر مشکلات برنامه ریزی شهری، باید تدوین سناریو و تحلیل سیستمی را در برنامه ریزی مدنظر قرار داد. در این راستا جایگاه آینده‌پژوهی در تدوین سناریو‌های توسعه پایدار شهری قابل توجه است و توجه به مدیریت مصرف انرژی را می‌توان یک سناریو ایستا دانست که به طور تدریجی در توسعه پایدار شهری باید مدنظر باشد و در نمودار زیر مشهود است. 

شکل ۱- جایگاه مدیریت مصرف انرژی در تدوین سناریو‌های توسعه پایدار شهری (مأخذ: نگارنده)

جمع‌بندی

توسعه پایدار شهری، توسعه‌ای تک‌بعدی نبوده بلکه توسعه‌ای چندبعدی است که در زمینه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و زیست‌محیطی اتفاق خواهد افتاد، میزان موفقیت در دستیابی به توسعه پایدار شهری به طور مستقیم با میزان مشارکت شهروندان و کارآمدی مدیریت شهری در ارتباط است. 

چرا «پدافند غیرعامل» و «تاب‌آوری» در نگهداری از شهرها مهم هستند؟

باید اذعان کرد که توسعه پایدار به بررسی و انتخاب پایدارترین‌ها برای آینده اشاره می‌کند؛ بنابراین آینده‌پژوهی باعث نهادینه شدن توسعه پایدار شده و با اتصال به فرایند خط‌مشی‌گذاری، فرصت‌های جدیدی ایجاد می‌کند که در توسعه شهری و ارتقای کیفیت زندگی در شهر مؤثر خواهد بود.

به منظور دستیابی به توسعه‌ای پایدار و منطقی در حال و آینده، باید در مرحله نخست عوامل اصلی تأثیرگذار بر توسعه پایدار شهری شناسایی شده و در مرحله بعدی در قالب برنامه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت برای رسیدن به سناریو مطلوب توسعه پایدار به هر کدام از پیشران‌های کلیدی جهت داد.