قدرت دفاعی دانش‌بنیان و اراده قاطع رهبر حکیم، جنگ تحمیلی ۱۲ روزه را به پایان رساند

به گزارش خبرگزاری آنا، سعیدرضا عاملی، رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی، در نشست مدیران کارگروه‌های شورای تحول و ارتقای علوم انسانی، سخنان خود را با گرامیداشت یاد و حماسه شهدای گران‌قدر، ازجمله سرداران و دانشمندانی نظیر طهرانچی، آغاز کرد و با تحلیل ابعاد راهبردی تقابل‌های اخیر، به تبیین مؤلفه‌های قدرت جمهوری اسلامی ایران پرداخت.

عاملی با اشاره به پایان یافتن سریع تنش‌های نظامی اخیر، اظهار داشت: اینکه ظرف ۱۲ روز این جنگ تحمیلی پایان رسید، خودش سرمایه حوزه علم بود. در درجه اول، این علم بود که قدرت دفاعی ایران را دانش‌بنیان کرد.

وی افزود که این توانمندی برای بسیاری ناشناخته بود و همین امر موجب غافلگیری شد، خیلی‌ها تصویر روشنی از قدرت دفاعی کشور نداشتند و هنوز هم به نظر می‌رسد که تصویر جامعی از قدرت دفاعی کشور وچود ندارد؛ لذا با شوک مواجه شدند. در واقع، اسرائیلی‌ها ظرف چهار روز اول جنگ متوجه شدند که نمی‌توانند جنگ را ادامه دهند.

رئیس شورای تحول، در کنار قدرت علمی، نقش مقام معظم رهبری را به‌عنوان یک عامل تعیین‌کننده و حیاتی مورد تأکید قرار داد و گفت: یک جنبه دیگر که بسیار مهم بود، جایگاه و نقش والای رهبر حکیم انقلاب بود. اگرچه حکمت و دانش ایشان در تمام این سال‌ها همواره کمک‌کار نظام بوده، ولی در این جنگ و در بزنگاه‌ها و چالش‌های بزرگ معلوم شد که نقش رهبری چقدر کلیدی و راهگشا است.

وی به‌سرعت و قاطعیت در تصمیم‌گیری اشاره کرد و افزود: پس از شهادت فرماندهان، در کمتر از ۱۲ ساعت، اقدامات جایگزینی صورت گرفت و اراده پاسخ به‌صورت قاطع انجام شد.

تضاد استراتژیک با گذشته: از «جام زهر» تا «بازدارندگی قوی»

عاملی برای تبیین اهمیت این دستاورد، مقایسه‌ای تاریخی میان پایان جنگ هشت‌ساله و منازعه اخیر ۱۲ روزه اسرائیل با جمهوری اسلامی ایران انجام داد و تصریح کرد: در ۸ سال دفاع مقدس، یک جنگ طولانی و فرسایشی داشتیم و امام (ره) وقتی نهایتاً صلح را پذیرفتند، فرمودند جام زهر را نوشیدند؛ اما این بار، ظرف ۱۲ روز، قطعاً با نظر رهبر معظم انقلاب، جنگ به پایان رسید.

وی این تفاوت را نشانه یک بلوغ استراتژیک دانست و گفت: خود این یک اراده و یک سیاست بازدارنده دفاعی قوی است که در کشور می‌تواند به تصمیم برسد. این نوع راهبرد دفاعی و خود عملیات دفاعی، یک محور بسیار کانونی و مهم بود.

عاملی سپس به مأموریت اصلی شورای تحول و ارتقای علوم انسانی پرداخت و ریشه آن را در یک گلایه و سؤال کلیدی رهبری در سال ۱۳۸۸ دانست: فلسفه تأسیس شورای تحول، پاسخ به این سؤال شفاف و روشن حضرت آقا بود که فرمودند: شما این‌همه فارغ‌التحصیل دارید، آیا شغل برای این فارغ‌التحصیلان دارید یا ندارید؟

وی با ارائه آمار رسمی، ابعاد این «مسئله ساختاری» را روشن کرد: بر اساس مطالعات سازمان امور استخدامی، تنها برای ۲۸ درصد فارغ‌التحصیلان علوم انسانی در آزمون‌های استخدامی تقاضا وجود دارد. این یعنی ۷۲ درصد رشته‌های ما تقاضا برایشان نیست. مشکل فقط تعریف نشدن کد رشته نیست؛ مشکل این است که ما واقعاً بیش از نیاز کشور، دانشجو تربیت می‌کنیم و باید این مسئله را حل کنیم.

مأموریت «آمایش» به‌عنوان یک وظیفه زمین‌مانده

رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی، با اشاره به مغفول ماندن وظایف کلیدی این شورا در پیش‌نویس اولیه برنامه هفتم توسعه، از یک اقدام حقوقی-راهبردی برای بازگرداندن مأموریت‌های اصلی، ازجمله طرح «آمایش»، به متن برنامه خبر داد و تأکید کرد که این شورا ضمن حرکت بر مدار همفکری، برای حل مسائل انباشته‌شده، قاطعانه «تصمیم‌گیری» خواهد کرد.

عاملی در بخشی مهم از سخنان خود، به تشریح موانع و راهکار‌های قانونی برای پیشبرد اهداف شورای تحول پرداخت و چگونگی احیای یکی از مهم‌ترین وظایف این شورا را تبیین کرد.

رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی افزود که در ابتدای مسئولیتش و هم‌زمان با تدوین برنامه هفتم توسعه، با یک چالش جدی مواجه شده است: در برنامه هفتم فقط برنامه‌های آموزشی و انتشار کتب درسی را برای ما گذاشته بودند و هیچ‌چیز دیگری در حوزه علوم انسانی، علوم اجتماعی و هنر نبود.

رئیس شورای تحول در ادامه، راهکار عبور از این بن‌بست و احیای مأموریت‌های کلیدی شورا را این‌گونه تشریح کرد: برای حل این چالش یک عدم انطباق از مجمع تشخیص مصلحت نظام گرفتیم. این عدم انطباق مصوبه برنامه با سیاست‌های کلی ابلاغی رهبر معظم انقلاب، باعث شد که تعدادی مأموریت جدید به وظایف ما در برنامه هفتم اضافه شود که یکی از آنها همین بحث آمایش است.

وی برای نشان دادن جایگاه ویژه این طرح، به نقل‌قولی از یکی از همکاران خود در شورای عالی انقلاب فرهنگی اشاره کرد و گفت: یکی از اعضای محترم شورای انقلاب فرهنگی به من می‌گفت که اگر تنها ثمره شورای تحول، همین بحث آمایش باشد، کافی است؛ چون آمایش، دقیقاً برای مقابله با یک ناترازی طراحی شده است. ما یک ناترازی بزرگ در دانش‌آموختگان و شغل داریم.

عاملی افزود که اهداف این طرح فراتر از ایجاد تعادل در بازار کار است و ابعاد کیفی مهمی را نیز در برمی‌گیرد، این طرح به دنبال افزایش بهره‌وری، بهینه‌سازی و روزآمد بودن نظام آموزش عالی است.

رئیس شورای تحول در ادامه به یکی از ضعف‌های اساسی سیستم فعلی اشاره کرد و آن را «عقب‌ماندگی در پاسخ به تحولات فناورانه» خواند: حوزه‌های بسیار جدیدی در علوم انسانی، علوم اجتماعی و هنر داریم که تحت تأثیر فناوری‌های جدید به وجود آمده، اما برای آنها اصلاً رشته‌ای نداریم. یک تأخر بزرگی در این زمینه‌داریم و رشته‌های متناسب با نیاز روز را ایجاد نکرده‌ایم.

وی برای به سرانجام رساندن این طرح ملی، بر ضرورت ایجاد یک عزم مشترک و همکاری فراگیر تأکید کرد و تاکید روی نهاد‌های کلیدی ذاشت و گفت: اگر با همفکری این مسیر را جلو ببریم و بتوانیم به نتیجه برسیم، باید بدانیم که این امر یک همکاری همه‌جانبه را می‌طلبد. به خصوص سازمان سنجش که همیاری و همکاری‌اش اهمیت بسیاری دارد، سازمان امور استخدامی، مؤسسات برنامه‌ریزی آموزشی در وزارت علوم و در وزارت بهداشت و معاونت‌های آموزشی و پژوهشی در هر دو وزارتخانه نیز بسیار مهم هستند. این کار بزرگ، جز با همکاری همه این بخش‌ها به سرانجام نخواهد رسید.

رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی با پیوند مستقیم میان «پیشرفت علمی»، «امنیت ملی» و «جایگاه ضد استعماری ایران»، طرح «آمایش» را نه یک اصلاح آموزشی، بلکه یک ضرورت حیاتی برای بقا و پیشرفت کشور خواند و از عزم قاطع این شورا برای اجرای تصمیمات سخت، داد.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، در جمع‌بندی نشست شورای تحول، با ارائه تحلیلی عمیق از چالش‌های درهم‌تنیده کشور، نقشه راه این شورا را برای ایجاد یک تحول بنیادین در نظام آموزش عالی تبیین کرد. وی تأکید کرد که آمایش علوم انسانی را نمی‌توان از کل پیکره علم کشور جدا کرد و این طرح، پاسخی به مجموعه‌ای از چالش‌های انباشته‌شده است.

عاملی تحلیل خود را با جایگاه منحصر‌به‌فرد ایران در نظام بین‌الملل بیان کرد و گفت: واقعیت این است که جمهوری اسلامی ایران به دلیل نگاه ضد استعماری و تقابل جدی با دنیای غرب و همچنین مواضع ضد تبعیض اجتماعی به‌خصوص در حمایت از فلسطین، در وضعیتی خاص قرار گرفته است. درحالی‌که بسیاری از کشور‌های اسلامی در مسیر سازش گام برداشتند، ایران در این حوزه تنها ماند. در چنین شرایطی، مهم‌ترین رکن برای کشور، استقلال است.

وی این تحلیل را به دستورات راهبردی رهبر معظم انقلاب پیوند زد: حضرت آقا در پیام اخیرشان برای چهلم شهدا، هفت دستور راهبردی دادند. یکی از آنها شتاب لازم در پیشرفت علم و فناوری کشور بود. شاید برخی تعجب کنند که پیام برای شهدا با تأکید بر علم همراه است؛ اما واقعیت این است که امنیت دفاعی ما علم‌پایه است، امنیت سیاسی ما علم بنیان است و امنیت غذایی ما نیز علم پایه است. ما در جایگاهی نشسته‌ایم که باید برای حفظ کشور در مقابل تهدیدات، تصمیمات استراتژیک و بازدارنده بگیریم و در این میان، حوزه علم بسیار مهم است.

رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی در ادامه به ذکر مصادیقی پرداخت و گفت: دانشگاهی با یک عضو هیئت‌علمی و ۱۵۰ نفر دانشجو داشته‌ایم.

عاملی با اشاره به شکاف میان پیشرفت علمی و پیشرفت کشور گفت: علی‌رغم کسب رتبه‌های خوب ۱۵ تا ۱۷ در ایندکس‌های بین‌المللی و مثلاً رتبه ۱۳ در هوش مصنوعی یا ۶ در شبکه‌های عصبی داریم، اما در به‌کارگیری هوش مصنوعی رتبه خوبی نداریم. یک‌فاصله جدی بین پیشرفت علمی و پیشرفت کشور افتاده که یکی از مسیر‌های پر کردن این خلاء، همین طرح آمایش است.

رئیس شورای تحول، «آمایش» را راه‌حل تجمیع‌شده بسیاری از چالش‌ها دانست و ابعاد آن را این‌گونه برشمرد: آمایش، بحث تعطیلی بعضی از رشته‌ها، تعطیلی بعضی از نهاد‌ها و ادغام برخی نهاد‌ها را در دستور کار دارد. وی با اشاره به تجربه روسیه در کاهش واحد‌های آموزشی از ۲۵۰۰ به ۱۲۰۰ واحد، بر ضرورت این اقدامات تأکید کرد.

وی با اشاره به پیوند علم با شغل گفت: حضرت آقا به‌عنوان یک فیلسوف بزرگ، پیچیده‌ترین مسائل را ساده بیان می‌کنند: آیا شغلشان را توانستید تأمین کنید؟ اگر نه باید برویم سازوکارش را درست کنیم. مسیر فعلی ایجاد رشته جدید که در آن دانشگاه پیشنهاد می‌دهد و در چرخه آن نه شغل و نه نیاز بومی وجود دارد، باید اصلاح شود. الگوی اعلام نیاز دانشجو نیز که صرفاً بر اساس شاخص‌های ساده دانشگاهی است، درحالی‌که فارغ‌التحصیلش به درد ما نمی‌خورد، باید تغییر کند.

وی بر پشتوانه قانونی این اقدام تأکید کرد: مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی لازم‌الاجراست و مجلس نیز این حوزه را به رسمیت شناخته است؛ اما برای تصمیمات بسیار سخت، حتی می‌توان موضوع را به جلسه سران قوا پیشنهاد داد.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در پایان، با تأکید بر اینکه «چرخ را از اول اختراع نمی‌کنیم»، به لزوم رصد و بهره‌گیری از اقدامات گذشته اشاره کرد و از فرهنگ مدیریتی «ما ویرانه تحویل گرفتیم و تحقیر مدیر قبلی» به شدت انتقاد کرد.

وی با اشاره به موفقیت پروژه تدوین آیین‌نامه ارتقای علوم انسانی، خواستار یک کار جامع مشابه برای طرح آمایش شد و از همه مسئولان اجرایی در مؤسسات آموزش عالی و سازمان برنامه و بودجه خواست تا با این شورا همکاری کنند.

عاملی با بیان اینکه این طرح می‌تواند هزینه‌های کشور را کاهش دهد و ظرفیت ۳.۵ میلیون دانشجوی فعلی را به یک و نیم میلیون دانشجوی باکیفیت برساند، از اعضا خواست تا با صبوری، این بحث را در کارگروه‌های تخصصی دنبال کنند تا به نتایج عملی و راهگشا دست یابند.

حسن‌زاده: برای تحول در علوم انسانی، سیستم «اعتباربخشی» موفق وزارت بهداشت را پیاده‌سازی کنیم

دبیر سابق شورای عالی برنامه‌ریزی علوم پزشکی، در ادامه این نشست، با تشریح موفقیت‌های مدل اعتباربخشی در وزارت بهداشت و کسب اعتبار جهانی از فدراسیون بین‌المللی آموزش پزشکی (WFME)، یک نقشه راه عملی برای ایجاد یک نظام اعتباربخشی مستقل و بومی برای رشته‌های علوم انسانی، اجتماعی و هنر پیشنهاد داد و آن را ابزاری حیاتی برای تربیت «افراد تحول‌آفرین» و مقابله با «جنگ شناختی» دانست.

در نشست اخیر شورای تحول و ارتقای علوم انسانی، جعفر حسن‌زاده، دبیر سابق شورای عالی برنامه‌ریزی علوم پزشکی در دولت سیزدهم، با ارائه یک طرح پیشنهادی دقیق، خواستار اقتباس از مدل موفق و آزموده شده «اعتباربخشی» (Accreditation) در وزارت بهداشت برای ایجاد تحولی بنیادین در کیفیت و کارآمدی رشته‌های علوم انسانی شد.

حسن‌زاده سخنان خود را با اشاره به بیانات متعدد مقام معظم رهبری در لزوم تحول در علوم انسانی آغاز کرد و اهداف آموزش عالی را در سه سطح طبقه‌بندی تربیت دانشمند: برای ارتقای مرز‌های دانش بشری، تربیت فرد حرفه‌ای: که مدل غالب در وزارت بهداشت است و فارغ‌التحصیلان بلافاصله وارد بازار کار شده و مشکلی را حل می‌کنند و تربیت فرد تحول‌آفرین: که به گفته وی مهم‌ترین هدف آموزش عالی است و کشور پس از انقلاب، شهدای بزرگی را به‌عنوان مصادیق این افراد تحول‌آفرین تقدیم کرده است، طبقه‌بندی کرد.

وی تأکید کرد که نظام اعتباربخشی، ابزاری برای تضمین کیفیت و حرکت به سمت تربیت چنین افرادی است.

حسن‌زاده با تشریح سابقه نزدیک به چهار دهه‌ای اعتباربخشی در وزارت بهداشت (از سال ۱۳۶۴)، به نقطه عطف این فرآیند اشاره کرد: وقتی فدراسیون بین‌المللی آموزش پزشکی (WFME) دید خودمان در وزارت بهداشت به‌صورت جدی اعتباربخشی را انجام می‌دهیم، به ما یک مجوز ده‌ساله (تا سال ۲۰۲۹) اعطا کرد. این یعنی هر دانشکده پزشکی که ما در ایران اعتباربخشی کنیم، مدرکش در تمام دنیا قابل‌پذیرش است. این‌یک کار بزرگ و یک موفقیت ملی بود.

دبیر سابق شورای عالی برنامه‌ریزی علوم پزشکی در دولت سیزدهم با تأکید بر اینکه «نمی‌توان مدل علوم پزشکی یا مهندسی را برای علوم انسانی کپی‌برداری کرد»، یک نقشه راه مشخص و بومی‌شده را پیشنهاد داد و گفت: قدم اول تدوین چارچوب نظری و استانداردهاست، استاندارد‌های عمومی: شامل مواردی مانند رسالت و اهداف، ساختار سازمانی، هیئت‌علمی، دانشجویان، منابع، برنامه‌های درسی و ارتباط با جامعه و صنعت است و استاندارد‌های اختصاصی: تدوین استاندارد‌های منحصر‌به‌فرد برای هر رشته (مثلاً استاندارد‌های روانشناسی با فلسفه متفاوت است) با شاخص‌های قابل‌اندازه‌گیری و متناسب با ویژگی‌های بومی و هویت اسلامی-ایرانی است.

وی قدم دوم را تشکیل نهاد اعتباربخشی مستقل عنوان کرد و افزود: ایجاد یک‌نهاد ملی که وابسته به هیچ دانشگاهی نباشد تا استقلال و بی‌طرفی آن حفظ شود. این نهاد می‌تواند در دل وزارت علوم، مؤسسه ISC یا شورای تحول شکل بگیرد و مسئولیت بازنگری استاندارد‌ها و صدور گواهی را بر عهده داشته باشد.

حسن زاده قدم سوم را اجرای فرآیند اعتباربخشی شامل مراحل خودارزیابی توسط مؤسسه، ارزیابی بیرونی توسط تیم متخصص، تصمیم‌گیری در کمیسیون اعتباربخشی، ارائه بازخورد و بررسی اعتراضات احتمالی قلمداد کرد و قدم چهارم را اجرای طرح پایلوت دانست و پیشنهاد کرد تا با تشکیل یک «کمیته اولیه خبرگان» متشکل از اساتید متخصص هر رشته، کارشناسان ارزیابی آموزشی، نمایندگان بخش خصوصی و نهاد‌های حاکمیتی، پیش‌نویس استاندارد‌ها تهیه و طرح به صورت آزمایشی در چند مرکز اجرا شود.

حسن‌زاده با واقع‌بینی به چالش‌های این مسیر نیز اشاره کرد: مقاومت اعضای هیئت‌علمی باسابقه که هویت خود را با وضعیت موجود گره خورده می‌بینند و راهکار آن، آگاه‌سازی، تشویق و حمایت از سوی نهادی مانند شورای تحول است. کمبود بودجه که نیازمند تخصیص بودجه مشخص از سوی وزارت علوم، مشابه تجربه موفق وزارت بهداشت است. تعارض منافع در ارزیابی که باید با سازوکار‌هایی مانند عدم اعزام ارزیابان به دانشگاه‌های محل تحصیل یا شهر‌های خود، مدیریت شود تا ارزیابی منطقی و بی‌طرفانه صورت گیرد.

وی در پایان، این طرح را به یکی از مهم‌ترین نیاز‌های روز کشور پیوند زد و گفت: در جنگ ۱۲ روزه و پس از آن، دیدیم که بحث جنگ شناختی بسیار جدی است. کوچک‌شمردن دستاورد‌ها و ایجاد یأس و ناامیدی، کار‌هایی است که در این جنگ اتفاق می‌افتد. چه کسانی باید با این جنگ مقابله کنند؟ جز متخصصان روانشناسی، علوم شناختی، علوم اجتماعی و در کنار آنها علوم پزشکی؟ برای آنکه بتوانیم با تغییر الگو‌های فکری که در جامعه تزریق می‌شود مقابله کنیم، نیاز به یک نظام علمی قدرتمند و معتبر داریم و اعتباربخشی، ابزار رسیدن به این هدف است.

رئیس ایرانداک: آماده‌ایم با «ابرداده‌ها» و AI، چرخه علم تا عمل را برای طرح «آمایش» رصد و آسیب‌شناسی کنیم

محمد حسن‌زاده، رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)، در این نشست ضمن تشریح دستاورد‌های بی‌نظیر این پژوهشگاه در حوزه هوش مصنوعی و مدیریت داده، از آمادگی کامل ایرانداک برای ارائه خدمات تحلیلی و زیرساختی به طرح ملی «آمایش» خبر داد و اعلام کرد: ما می‌توانیم با تحلیل بزرگ‌ترین گنجینه علم کشور، شکاف میان رشته‌های دانشگاهی و نیاز‌های فناورانه و همچنین روند‌های اشباع‌شده یا مغفول‌مانده علمی را به صورت دقیق مشخص کنیم.

حسن‌زاده با اشاره به اینکه ایرانداک اغلب تنها با پایان‌نامه‌ها شناخته می‌شود، به معرفی دستاورد‌های استراتژیک این مجموعه پرداخت که آن را به یکی از بازیگران کلیدی در زیست‌بوم فناوری کشور تبدیل کرده است. ما اولین آزمایشگاه هوش مصنوعی مولد کشور را راه‌اندازی کرده‌ایم و زیرساخت پردازش سنگین (HPC) را خودمان ساخته‌ایم، نه اینکه از خارج خریداری کنیم. این زیرساخت در ai.irandoc.ac.ir به صورت رایگان در اختیار همه اساتید و دانشجویان قرار دارد.

وی ادامه داد: ما اولین ایجادکننده نظام معنایی علم و فناوری و پیکره‌های زبانی در کشور هستیم که زیربنای تحلیل‌های آمایشی و هوش مصنوعی است. همچنین اولین ربات دستیار پژوهشگر را ساخته‌ایم که نسخه نرم‌افزاری آن تا پایان سال به‌عنوان یک "چت‌جی‌پی‌تی" مبتنی بر پایان‌نامه‌ها عرضه خواهد شد. ایرانداک هفتمین دستگاه پرمخاطب در خدمات الکترونیکی کشور است و جایگاهی بالاتر از سازمان‌هایی، چون پخش فرآورده‌های نفتی دارد. امروز بیش از ۲۸۰۰ کتابخانه عمومی و ۹۵ کتابخانه تخصصی از طریق زیرساخت ما به‌صورت آنلاین قابل جست‌و‌جو هستند.

وی همچنین از یک موفقیت تاریخی خبر داد: پس از سال‌ها قطعی و بدهی، با تأمین بودجه بی‌سابقه ۱۲۰۰ میلیارد تومانی در تاریخ علم ایران، دسترسی دانشگاه‌ها به پایگاه‌های اطلاعاتی حیاتی نظیر Elsevier، Scopus و ScienceDirect مجدداً برقرار شده است.

حسن‌زاده هسته اصلی ارائه خود را به تشریح ظرفیت‌های ایرانداک برای کمک به طرح ملی «آمایش» اختصاص داد و اعلام آمادگی کرد تا تحلیل‌های دقیق و داده محوری را در اختیار سیاست‌گذاران قرار دهد و گفت: با میزبانی زیست‌بوم فناوری وزارت علوم، ما می‌توانیم توزیع فعالیت‌های فناورانه، مثلاً صنایع خلاق را در استان‌های مختلف رصد کرده و آن را با توزیع رشته‌های مرتبط علوم انسانی در همان استان‌ها مقایسه کنیم تا ببینیم آیا ارتباطی میان علم و عمل وجود دارد یا خیر.

رئیس ایرانداک بیان کرد: ما می‌توانیم مشخص کنیم که در توزیع گرنت‌های فناوری و بودجه‌های پژوهشی، سهم ۵۰ درصدی دانشجویان علوم انسانی چگونه دیده شده است. می‌توانیم به تفکیک نشان دهیم که در علوم انسانی چقدر هزینه و چقدر محصول فناورانه و دانش‌بنیان تولید شده است. همچنین می‌توانیم بررسی کنیم که چه میزان همکاری واقعی میان حوزه‌ها وجود دارد. مثلاً چند درصد از پروژه‌های مهندسی یا معماری، از مشاوران حوزه علوم انسانی برای تطابق با فرهنگ و بوم منطقه استفاده کرده‌اند؟ ما می‌توانیم روند موضوعی پایان‌نامه‌ها را تحلیل و با روند‌های جهانی مقایسه کنیم. داده‌های ما به وضوح نشان می‌دهد که در برخی حوزه‌های اشباع‌شده، هنوز تحقیق بیش‌ازحد انجام می‌شود و در مقابل، به بسیاری از روند‌های نوین جهانی در ایران اساساً وارد نشده‌ایم.

رئیس ایرانداک با ارائه آمار دقیق از پایگاه گنج (بزرگ‌ترین پایگاه پایان‌نامه کشور)، بر اهمیت حوزه علوم انسانی تأکید کرد: از بیش از یک میلیون پایان‌نامه ثبت‌شده، ۵۵ درصد متعلق به حوزه علوم انسانی، اجتماعی و هنر است. همچنین حدود نیمی از پروپوزال‌های ثبت‌شده نیز در همین حوزه قرار دارند که نشان‌دهنده ظرفیت عظیم نیروی انسانی ما در این بخش است.

وی در پایان با تأکید بر اینکه این مجموعه ملی یک فرصت بزرگ برای همکاری است، اعلام کرد که ایرانداک با افتخار آماده است تا با ارائه تحلیل‌های مبتنی بر هوش مصنوعی و داده‌های عظیم خود، به شورای تحول و سایر نهاد‌های سیاست‌گذار در مسیر دشوار و حیاتی «آمایش آموزش عالی» یاری رساند.

موحد ابطحی: چالش‌های کپی‌برداری از شاخص‌های اعتبارسنجی علوم پزشکی و مهندسی برای علوم انسانی

در نشست شورای تحول و ارتقای علوم انسانی، موحد ابطحی از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، به اهمیت تفاوت‌های ماهوی میان حوزه‌های مختلف علم اشاره کرد و بر ضرورت توجه به این تمایزات در فرآیند‌های ارزیابی تأکید نمود.

وی با اشاره به مباحث مطرح شده، اظهار داشت: در پژوهشکده تاریخ و فلسفه علم پژوهشگاه علوم انسانی، یک تعریف پژوهشی در این زمینه انجام شده است. این مطالعه به این سؤال بنیادین می‌پردازد که شاخص‌های اعتبارسنجی در حوزه علوم پایه، مهندسی و پزشکی چگونه است و اگر ما همین شاخص‌ها را در حوزه علوم انسانی و اجتماعی به کار بگیریم، با چه چالش‌هایی رو‌به‌رو خواهیم بود؟ ابطحی افزود که این پژوهش همچنین دلالت‌های «مطالعات علم» را برای تعیین شاخص‌های متناسب با ماهیت علوم انسانی و اجتماعی مورد بررسی قرار داده است.

وی در پایان با اعلام آمادگی برای ارائه گزارش کامل این تحقیق به شورای تحول، بر ضرورت یک نگاه دقیق و تخصصی به مقوله ارزیابی در علوم انسانی تأکید کرد تا از آسیب‌های ناشی از یکسان‌انگاری حوزه‌های مختلف علمی جلوگیری شود.

حاجیلویی با استناد به اسناد بالادستی: پس از ۱۰ سال، وزارت علوم باید گزارش دهد برای تحقق آمایش چه گام معناداری برداشته است؟

حاجیلویی با ارائه یک سیر تاریخی از اسناد قانونی و سیاست‌های کلان، نشان داد که چگونه تمام این اسناد بر یک نقطه مشترک تأکید داشته‌اند. وی گفت: قانون وزارت علوم (۱۳۸۳) مأموریت وزارت علوم را شناسایی مزیت‌های نسبی، نیاز‌های پژوهشی و ایجاد همسویی با بخش‌های اقتصادی کشور تعریف کرده است. سیاست‌های کلی علم و فناوری (۱۳۹۳) بر بهینه‌سازی ساختار نظام آموزشی، اصلاح نظام پذیرش دانشجو و مهم‌تر از همه، ایجاد تحول در ارتباط میان نظام آموزش عالی با سایر بخش‌ها و تنظیم رابطه متقابل تحصیل و اشتغال تأکید دارد. سیاست‌های کلی برنامه ششم (۱۳۹۴): مجدداً بر تنظیم رابطه متقابل تحصیل با اشتغال و متناسب‌سازی رشته‌ها با نقشه جامع علمی و نیاز‌های تولید اصرار ورزیده است.

نقطه کانونی تحلیل حاجیلویی، «مصوبه سیاست‌ها و ضوابط اجرایی حاکم بر آمایش آموزش عالی» مصوب ۲۷ اسفند ۱۳۹۴ شورای عالی انقلاب فرهنگی بود. وی با برشمردن اهداف شش‌گانه این مصوبه، نشان داد که تمام تکالیف مشخص‌شده برای وزارت علوم، به یک هدف نهایی ختم می‌شود: پاسخگویی به نیاز‌های کشور.

وی تکالیف پنج‌گانه وزارت علوم را این‌گونه برشمرد: تجمیع و ادغام مؤسسات: با هدف پاسخگویی به نیاز منطقه، تهیه طرح اعتبارسنجی و رتبه‌بندی: با هدف پاسخگویی به نیاز‌های منطقه (نه صرفاً تعداد مقالات بی‌ارتباط با مسائل کشور)، تهیه طرح مأموریت گرایی: با هدف پاسخگویی به نیاز‌های گوناگون کشور، تهیه نظام جامع آموزش فنی و حرفه‌ای: با هدف تأمین نیروی ماهر مورد نیاز، حمایت از دانشگاه‌های پیگیر اشتغال: با هدف ایجاد تناسب میان تحصیل و نیاز‌های جامعه.

حاجیلویی سپس به مهم‌ترین بند نظارتی این مصوبه اشاره کرد: این مصوبه در سال ۹۴ از وزارت علوم خواسته است که هر سال یک گزارش از پیشرفت کار به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه دهد. اکنون ده سال گذشته و ده گزارش باید وجود داشته باشد.

عضو شورای تحول با جمع‌بندی تحلیل خود، یک پیشنهاد عملی برای ادامه مسیر جلسه ارائه داد: به نظرم سؤال جلسه باید از اینجا شروع شود که ما چه گام معناداری برداشته‌ایم؟ بگذارید وزارت علوم در ادوار مختلف، از سال ۹۴ تا امروز، بگوید چه کار‌هایی کرده است. حتماً کار‌هایی اتفاق افتاده؛ گزارش آن داده شود، بعد ما در جهت تکمیل، اصلاح یا نقد آن صحبت کنیم.

حجت‌الاسلام مصباحی‌مقدم: نقشه راه آمایش رشته اقتصاد توسط متخصصان در حال تدوین است

در این نشست حجت‌الاسلام غلامرضا مصباحی‌مقدم، مدیر کارگروه علوم اقتصادی این شورا، ضمن استقبال از رویکرد جدید شورای تحول در مأموریت دهی به کارگروه‌ها برای تدوین آمایش رشته‌ای، به تشریح یک تجربه و آسیب‌شناسی از گذشته پرداخت.

مصباحی‌مقدم با اشاره به مأموریت سابق کارگروه‌ها که عمدتاً به بازنگری سرفصل‌ها و بررسی تقاضا‌های موردی دانشگاه‌ها برای ایجاد رشته محدود می‌شد، گفت: همان زمان، اساتید کارگروه ما هشدار دادند که این تقاضا‌های پراکنده، خود یک روند را به آموزش عالی تحمیل می‌کند که لزوماً یک جهت مطلوب نیست. ما همان موقع به این نتیجه رسیدیم که فاقد یک نقشه راه هستیم؛ یک آمایش که بر اساس آن بگوییم به کدام دانشگاه و در چه مقطعی باید مجوز داد و به کدام نباید داد.

وی افزود: خوشبختانه اخیراً این مأموریت به کارگروه‌ها ابلاغ شده و در کارگروه اقتصاد نیز با استقبال اساتید مواجه شده است. ما یک تیم تخصصی برای این کار تشکیل داده‌ایم.

مدیر کارگروه علوم اقتصادی این شورا از آغاز عملی این پروژه خبر داد و گفت: این مسئولیت به میثم موسایی، استاد تمام دانشگاه تهران که سابقه و تجربه ارزنده‌ای در تهیه آمایش رشته اقتصاد دارند، واگذار شده است. این تیم برای تهیه یک طرح پخته، شش ماه زمان نیاز دارد و برای پیشبرد کار، نیازمند همکاری جدی وزارت علوم در ارائه اطلاعات و داده‌های مورد نیاز است.

مصباحی‌مقدم در ادامه بر یک اصل کلیدی تأکید کرد: اگرچه این کار از نظر مدیریتی، وظیفه وزارت علوم است، اما از نظر واقعی، باید خود متصدیان رشته و استادان ورود کنند. چه کسی بهتر از اساتید اقتصاد می‌تواند تشخیص دهد که ما در کشور به چه تعداد دانشجوی دکتری یا کارشناسی ارشد و در چه گرایش‌هایی نیاز داریم؟

مهم‌ترین بخش سخنان مدیر کارگروه اقتصاد، به الزامات اجرای این نقشه پس از تدوین اختصاص داشت. وی با صراحت اعلام کرد: وقتی این نقشه تهیه شد، باید از آن پشتیبانی کرد، هیچ فشاری را از هیچ ناحیه‌ای نپذیرفت. اگر نمایندگان محترم مجلس می‌خواهند در حوزه انتخابیه‌شان یک رشته یا دانشکده ایجاد کنند، باید قاطعانه بر اساس این نقشه عمل کرد.

وی افزود: اگر می‌خواهیم از اتلاف منابع و نیروی انسانی جلوگیری کنیم و هر مهره‌ای در جایگاه خودش قرار بگیرد، باید به این نقشه جامع برای یک دهه یا دو دهه پایبند باشیم. تمام دانشگاه‌های کشور باید تحت این آمایش قرار بگیرند و این‌طور نباشد که هر دانشگاه آهنگ خودش را بزند.

مصباحی مقدم در پایان با تأکید بر اینکه این نقشه به‌صورت تحمیلی به سیستم ارائه نخواهد شد و از نظرات کارگروه‌های اقتصاد در سراسر کشور برای اعتباربخشی به آن استفاده خواهد شد، ابراز امیدواری کرد که با این رویکرد، بتوان به اهداف عالی نظام آموزش عالی دست یافت.

رئیس پایگاه استنادی جهان اسلام دو راهکار کلیدی برای تحول در علوم انسانی ارائه کرد: رتبه‌بندی تخصصی و توسعه علوم انسانی دیجیتال

علویان مهر، رئیس موسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC)، در این نشست تخصصی، ضمن ارائه گزارشی جامع از جایگاه علمی ایران در جهان، به تحلیل وضعیت علوم انسانی در کشور پرداخت و دو پیشنهاد عملیاتی و کلان را برای همکاری با «کارگروه تحول در علوم انسانی» مطرح کرد. این دو پیشنهاد شامل «ایجاد نظام رتبه‌بندی تخصصی برای مراکز فعال در حوزه علوم انسانی» و «توسعه زیرساخت‌های علوم انسانی دیجیتال (Digital Humanities)» است.

علویان مهر در ابتدای سخنان خود با تأکید بر اهمیت بنیادین علوم انسانی، تجربه شخصی خود را به‌عنوان محققی از حوزه علوم پایه، این‌گونه بیان کرد: معتقدم تا علوم انسانی حرکت نکند، علوم دیگر را به معنای واقعی کلمه به حرکت درنمی‌آورد. آنچه امروز در غرب باعث پیشرفت فناوری شده، تحول در علوم انسانی از منظر خودشان بوده است.

وی با اشاره به اینکه پیام انقلاب فرهنگی از ابتدا ناظر بر تحول در علوم انسانی بوده است، افزود که این موضوع یک مسئولیت همگانی است و همه باید برای تحقق آن کمک کنند.

رئیس ISC در ادامه به ارائه آماری دقیق از وضعیت تولید علم در حوزه علوم انسانی پرداخت و گفت: در سطح جهان، از هر ۱۰۰ مقاله علمی منتشر شده، یک مقاله مربوط به حوزه علوم انسانی و هنر است؛ اما این آمار در ایران نگران‌کننده‌تر است؛ به‌طوری‌که از هر ۲۰۰ مقاله علمی، تنها یک مقاله به این حوزه اختصاص دارد. بر اساس آمار ارائه شده، در ده سال اخیر از مجموع بیش از ۴۳۹ هزار مقاله تولید شده در ایران، تنها ۲۳۱۰ مقاله (معادل ۰.۵۳ درصد) مربوط به حوزه هنر و علوم انسانی بوده است. این در حالی است که سهم جهانی این حوزه ۴.۷۱ درصد است.

علویان مهر همچنین به جایگاه کلی ایران در تولید علم اشاره کرد و افزود: بر اساس داده‌های پایگاه‌های اسکوپوس و WOS، ایران در سال ۲۰۲۴ رتبه ۱۶ یا ۱۷ جهانی را در تولید علم به خود اختصاص داده است که در سال‌های اخیر با مقداری تنزل همراه بوده است.

پس از تشریح وضع موجود، علویان مهر دو پیشنهاد مشخص را برای همکاری با کارگروه تحول در علوم انسانی مطرح کرد. وی پیشنهاد داد که یک نظام رتبه‌بندی متمرکز و تخصصی برای دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و مؤسسات فعال در زمینه آموزش و پژوهش علوم انسانی، اجتماعی و هنر طراحی و اجرا شود. علویان مهر با اعلام آمادگی کامل ISC در این زمینه گفت: ما می‌توانیم با همفکری شما و سازمان‌های مرتبط، این پروژه را به سرانجام برسانیم. طرح اولیه و پروپوزال آن نیز آماده شده است و آمادگی داریم تا آن را در کارگروه تخصصی به صورت کامل ارائه کنیم.

بر اساس گزارش وی، ISC در حال حاضر ۵۸ پژوهشگاه کشور را رتبه‌بندی می‌کند که ۲۸ مورد آن (تقریباً نیمی از کل) مربوط به حوزه علوم انسانی و هنر است.

دومین پیشنهاد مهم، تمرکز بر حوزه «علوم انسانی دیجیتال» بود. رئیس ISC این حوزه را برای هرگونه تحولی ضروری دانست و بیان کرد: هرگونه تحول در این زمینه، نیازمند پایش و توسعه علوم انسانی دیجیتال است. این کاری است که در دانشگاه‌های بزرگی مانند هاروارد و آکسفورد سال‌هاست آغاز شده و ما نیاز داریم سرعت خود را در این زمینه افزایش دهیم.

وی افزود ISC آمادگی دارد تا زیرساخت فنی و پلتفرم مورد نیاز برای این کار بزرگ را فراهم کند و در بخش محتوا نیز از ظرفیت‌های شورا، پژوهشکده‌ها و پژوهشگاه‌های علوم انسانی بهره‌مند شویم.

علویان مهر در بخش دیگری از گزارش خود به سایر فرآورده‌ها و خدمات ISC اشاره کرد: در سال ۱۴۰۳، تعداد ۴۸۹ پژوهشگر پراستناد ایرانی در حوزه علوم انسانی شناسایی شدند که بیشترین تعداد آنها با ۳۶۹ نفر از وزارت علوم و به‌طور مشخص از دانشگاه تهران بوده‌اند. سامانه نان (نظام ایده‌ها و نیازها) به‌عنوان یک پلتفرم به همرسانی میان صاحبان ایده و نیازمندان پژوهشی در حوزه‌های مختلف از جمله تعلیم و تربیت (با همکاری دانشگاه فرهنگیان) و کرسی‌های نظریه‌پردازی فعال است. در حال حاضر ۳۴۱ نشریه در حوزه هنر و علوم انسانی و ۷۵۰ نشریه در حوزه علوم اجتماعی در ISC نمایه می‌شوند و از میان بیش از هزار درخواست برگزاری همایش در سال گذشته، با حدود ۶۷۱ مورد موافقت شده است.