اینستاگرام بلای عزت نفس کودکان است

امروزه کودکان زیادی را می‌بینیم که هنوز بسیاری از واژگان را اشتباه تلفظ می کنند، اما می‌دانند چگونه صفحه گوشی را بالا بکشند، قلب قرمز را لمس کند و ویدیو بعدی را تماشا کنند. اینستاگرام، جایی‌که قرار بود آلبوم لحظات بزرگ‌تر‌ها باشد، حالا تبدیل شده به دنیای پرزرق‌وبرقی که کودکان هم در آن سرک می‌کشند؛ بی‌آنکه بدانند فالو چیست و فیلتر چرا وجود دارد.

در دنیایی که «استایل»، «فالوئر» و «فیلتر» تعیین‌کننده ارزش افراد شده، مرز میان واقعیت و نمایش برای نسل جدید در حال فروپاشی است. کودکی که روزگاری با بازی و تخیل رشد می‌کرد، حالا با دغدغه ساخت کلیپ و گرفتن لایک، هویتش را در قاب گوشی می‌جوید. نمایش‌هایی رنگارنگ که پشت پرده‌شان عزت نفس‌های ترک‌خورده، اضطراب دائمی و شخصیت‌هایی مصرف‌گرا پنهان است.

تفکر انتقادی در سنین کودکی شکل نگرفته و همین موضوع باعث می‌شود کودک در برابر پیام‌های بیرونی آسیب‌پذیر باشد

حسین روزبهانی، مشاور حوزه کودک و نوجوان، در گفت‌و‌گو با خبرنگار آناتک، با اشاره به تأثیرپذیری کودکان و نوجوانان از فضای مجازی، گفت: در سنین پایین، کودک یا نوجوان به‌دنبال یک الگوست و یادگیری او اغلب از نوع مشاهده‌ای است. او رفتار‌های اطرافیان، به‌ویژه والدین را تقلید می‌کند، اما هنوز از نظر شناختی به آن سطح نرسیده است که بتواند خوب و بد را تشخیص دهد. تفکر انتقادی در این سنین شکل نگرفته است و همین موضوع باعث می‌شود کودک در برابر پیام‌های بیرونی آسیب‌پذیر باشد.

وی افزود: اگر خانواده از همان سنین پایین فرزندشان را طوری تربیت کنند که ارزشمندی‌اش را در نمایش ظاهری و جلب توجه دیگران ببیند، مثلاً از طریق پوشیدن لباس‌های متنوع، گرفتن عکس، آرایش و انتشار تصاویر در فضای مجازی، به‌تدریج این باور در کودک شکل می‌گیرد که تنها زمانی ارزشمند است که زیبا باشد، لباس شیک بپوشد، آرایش کرده باشد و اندامی خاص داشته باشد. این نوع تعریف از ارزشمندی بسیار مخرب است.

روزبهانی تأکید کرد: چنین باور‌هایی عزت نفس را بر پایه‌ای کاذب و شکننده قرار می‌دهد؛ عزت نفسی که در واقع، عزت نفس نیست، بلکه صرفاً پوششی برای نبود عزت نفس واقعی است. در این شرایط، کودک یا نوجوان به‌جای اینکه به رشد درونی و مهارت‌های شخصی بپردازد، تمرکزش را بر ظاهر، لایک گرفتن و دیده شدن می‌گذارد و دچار نوعی شخصیت نمایشی می‌شود.

وی با اشاره به تأثیر این باور‌ها بر بدن‌پنداری افراد گفت: وقتی یکی از معیار‌های ارزشمندی، داشتن اندام خاصی مانند اندام اسکینی یا ساعت‌شنی باشد، کودک در آینده تلاش می‌کند خودش را به آن الگو نزدیک کند. اما چون فیزیولوژی، ژنتیک و آناتومی بدن انسان‌ها متفاوت است، بسیاری به آن استاندارد نمی‌رسند. در نتیجه، کودک احساس کمبود می‌کند، اعتماد به نفسش کاهش می‌یابد، در جمع‌ها ظاهر نمی‌شود و از هم‌سالان خود فاصله می‌گیرد. در نهایت، ممکن است دچار انزوای اجتماعی شود.

اگر کودکان و نوجوانان تعریف موفقیت را در زیبایی، پوشش، لایک گرفتن یا دیده شدن ببینند، در بزرگسالی به انسان‌هایی مصرف‌گرا تبدیل می‌شوند

این روانشناس اجتماعی ادامه داد: اگر کودکان و نوجوانان تعریف موفقیت را در زیبایی، پوشش، لایک گرفتن یا دیده شدن ببینند، در بزرگسالی به انسان‌هایی مصرف‌گرا تبدیل می‌شوند. چنین افرادی برای جلب تأیید دیگران، به خرید بیش‌از‌حد لباس، لوازم آرایشی و ساختن ظاهرشان روی می‌آورند. آنها فاقد عزت نفس واقعی هستند و زندگی‌شان را برای رضایت دیگران تنظیم می‌کنند.

وی هشدار داد: وقتی کودک در فضای مجازی بزرگ می‌شود و تعریف هویتش با آن گره می‌خورد، دیگر نمی‌تواند میان دنیای واقعی و مجازی تمایز قائل شود. به‌تدریج دنیای واقعی او هم به یک نمایش مجازی تبدیل می‌شود. او مدام خودش را با دیگران مقایسه می‌کند، دچار اضطراب دائمی می‌شود و عزت نفسش افت می‌کند. در این شرایط، فرد به‌جای تعامل اجتماعی، خود را در خانه حبس می‌کند تا کلیپ بسازد، عکس بگیرد و دنبال دیده شدن باشد.

وقتی کودک در فضای مجازی بزرگ می‌شود و تعریف هویتش با آن گره می‌خورد، دیگر نمی‌تواند میان دنیای واقعی و مجازی تمایز قائل شود

روزبهانی نقش والدین را در این میان بسیار مهم دانست و گفت: اولین مسئولیت والدین، تعریف یا بازتعریف درست از «ارزشمندی» برای فرزندشان است. اگر والدین از سنین پایین به کودک خود بیاموزند که موفقیت و عزت نفس از درون می‌آید و به توانایی‌ها و رفتار‌های سالم وابسته است، کودک دیگر به‌راحتی فریب ظواهر را نمی‌خورد.

وی افزود: والدین باید با فرزندان خود گفت‌و‌گو کنند و برایشان توضیح دهند که اغلب بلاگر‌ها و اینفلوئنسر‌هایی که در فضای مجازی می‌بینند، زندگی واقعی خود را نمایش نمی‌دهند، بلکه یک نسخه آرمانی و ساختگی از خود ارائه می‌کنند تا درآمد کسب کنند. بسیاری از این افراد عزت نفس‌های پایینی دارند و با تایید بیرونی زنده‌اند. در حالی که اینها موفقیت نیست، بلکه نمایش کوتاه‌مدت است و در بلندمدت باعث افسردگی و فرسودگی روحی می‌شود.

تازه‌ترین آمار و پژوهش‌ها در رابطه با استفاده کودکان از اینستاگرام

پژوهش «مؤسسه اینترنت آکسفورد» (Oxford Internet Institute) در سال ۲۰۲۴ نشان داد کودکانی که روزانه بیش از ۹۰ دقیقه در اینستاگرام فعال هستند، ۳۷درصد افت بیشتر در مهارت‌های فضایی دارند. همچنین گزارش «انجمن روانشناسی آمریکا» (APA) در سال ۲۰۲۵ هشدار داده که شبکه‌های اجتماعی تصویری، مستقیماً با اختلال در رشد شناختی ـ فضایی کودکان مرتبط است. نتایج این پژوهش در گزارشی از خبرگزاری «برنا» منتشر شده است. 

از سوی دیگر در ایران، بر اساس پیمایش مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) در زمستان ۱۴۰۳، بیش از ۴۲ درصد کودکان ۸ تا ۱۲ ساله دارای حساب کاربری اینستاگرام هستند که بدون هیچ ضابطه‌ای مدیریت می‌شود.