حقوق کودکان، پشت دروازه‌های بی‌قانون اینترنت جهانی

گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری آنا ـ محمدمهدی سیدناصری حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان: در عصر دیجیتال، کودکان و نوجوانان بیش از هر زمان دیگری در معرض تأثیرات رسانه‌های اجتماعی قرار دارند. مطالعات اخیر نشان می‌دهد که استفاده بیش از سه ساعت در روز از رسانه‌های اجتماعی با افزایش دو برابری خطر ابتلا به مشکلات روانی، از جمله افسردگی و اضطراب، در کودکان و نوجوانان مرتبط است.

همچنین، داده‌های سازمان بهداشت جهانی نشان می‌دهد که استفاده مشکل‌ساز از رسانه‌های اجتماعی در میان نوجوانان از ۷٪ در سال ۲۰۱۸ به ۱۱٪ در سال ۲۰۲۲ افزایش یافته است. در ایران، با وجود تصویب قانون حمایت از اطفال و نوجوانان در سال ۱۳۹۹، خلأ‌های قانونی در زمینه حفاظت از کودکان در فضای دیجیتال همچنان وجود دارد.

این قانون به‌طور کلی به حمایت از کودکان در برابر بهره‌کشی اقتصادی و سوءاستفاده اشاره می‌کند، اما به‌طور خاص به مسائل مرتبط با رسانه‌های اجتماعی و تأثیرات آن بر سلامت روانی کودکان نمی‌پردازد. با توجه به این چالش‌ها، ضرورت تدوین سیاست‌ها و قوانین جامع برای حفاظت از کودکان در فضای دیجیتال بیش از پیش احساس می‌شود.

در جهان امروز، کودکان به‌عنوان یکی از پرمخاطب‌ترین گروه‌های کاربران فضای مجازی شناخته می‌شوند. حضور بی‌ضابطه و مداوم آنان در این فضا، به‌ویژه در شبکه‌های اجتماعی، بازی‌های آنلاین، پلتفرم‌های تصویری نظیر یوتیوب و تیک‌تاک، نه‌تنها فرصت‌های رشد آموزشی، خلاقیت و تعامل اجتماعی را فراهم نساخته، بلکه در بسیاری از موارد به تشدید خشونت رفتاری، انزوا، اضطراب، پرخاشگری، بروز اختلالات روانی و خودآزاری منجر شده است. پژوهش‌های جدید حاکی از آن‌اند که این روند در حال تبدیل شدن به یک بحران جهانی در حوزه سلامت روان کودک است.

مطالعه‌ای از دانشگاه آکسفورد در سال ۲۰۲۲ بر روی بیش از ۶۵ هزار کودک و نوجوان در ۲۵ کشور نشان داد که کودکانی که روزانه بیش از ۳ ساعت از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند، ۴۰٪ بیشتر از دیگران در معرض اختلالات خلقی، انزوای اجتماعی و پرخاشگری قرار دارند (Oxford Internet Institute, ۲۰۲۲).

از منظر روان‌شناختی، قرار گرفتن مکرر کودک در معرض محتوای خشونت‌آمیز، چالش‌های پرخطر (مثل چالش مومو یا چالش نهنگ آبی)، و الگوبرداری از اینفلوئنسر‌هایی که سبک زندگی ناسالم، رفتار‌های پرخاشگرانه یا خودآزاری را ترویج می‌کنند، منجر به بروز «هم‌ذات‌پنداری آسیب‌زا» در ذهن کودک می‌شود. این پدیده ریشه در آسیب‌پذیری ساختار‌های نورولوژیک کودکان و عدم توانمندی در پالایش شناختی محتوای دریافتی دارد (Bandura, ۲۰۰۱).

از منظر جامعه‌شناختی، افزایش استفاده کودکان از پلتفرم‌های دیجیتال بدون نظارت کافی، ساختار تعامل اجتماعی طبیعی آنها را مختل کرده است. کودکانی که در سنین حساس رشد (۵ تا ۱۲ سال) عمده تعاملات خود را از طریق رابط‌های دیجیتال تجربه می‌کنند، اغلب در دوران نوجوانی دچار کاهش چشمگیر مهارت‌های ارتباطی، تحمل اجتماعی و مشارکت جمعی می‌شوند. پژوهش دانشگاه هاروارد (۲۰۲۳) نشان داد کودکانی که روزانه بیش از ۴ ساعت از رسانه‌های تصویری استفاده می‌کنند، در آزمون‌های همدلی و مشارکت اجتماعی نمره‌ای ۲۷٪ پایین‌تر از همسالان خود دارند.

مطابق با بند ۳ ماده ۱۹ پیمان‌نامه حقوق کودک، دولت‌ها موظف‌اند کودکان را در برابر هرگونه خشونت جسمی یا روانی محافظت کنند. ماده ۱۷ این پیمان‌نامه نیز دولت‌ها را مکلف به تضمین دسترسی کودک به اطلاعات سالم و مناسب رشد می‌داند. در نظام حقوقی ایران، با وجود اصل ۳۰ قانون اساسی و ماده ۲ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان (مصوب ۱۳۹۹)، خلأ‌های مهمی در سیاست‌گذاری، مقررات‌گذاری و حمایت دیجیتال از کودک وجود دارد. مقررات مشخصی برای حد مجاز زمان استفاده کودک از رسانه، نظام رتبه‌بندی محتوای دیجیتال کودک یا نظام تصدیق محتوای مناسب وجود ندارد. همچنین، بسیاری از بستر‌های پرکاربرد در ایران، ازجمله پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی، از استاندارد‌های حداقلی محافظت از کودک بی‌بهره‌اند. نمونه‌های نگران‌کننده مطابق آمار و واقعیت‌های زیر:

۱. براساس گزارش یونیسف (۲۰۲۳)، در سال گذشته بیش از ۴۶٪ از کودکان ۱۰ تا ۱۷ ساله جهان، حداقل یک بار در معرض محتوای تحریک‌آمیز خشونت یا خودآزاری قرار گرفته‌اند.

۲. طبق گزارش سازمان نظام روان‌شناسی ایران (۱۴۰۲)، شیوع نشانه‌های افسردگی، خشم کنترل‌نشده و خودآزاری در کودکان زیر ۱۲ سال در ایران، نسبت به سال ۱۳۹۷، رشد ۳۱ درصدی داشته است.

۳. در پژوهش میدانی دانشگاه تهران (۱۴۰۲) مشخص شد ۲۲٪ از کودکان کاربران پلتفرم روبیکا، به‌صورت منظم با محتوای مروج خشونت مواجه می‌شوند.

پدیده افزایش خشونت، رفتار‌های ضداجتماعی و خودآزاری در میان کودکان و نوجوانان کاربران پُرکاربر رسانه‌های اجتماعی، زنگ خطری برای جوامع مدرن است. مطالعات متعدد نشان می‌دهد که استفاده مفرط از رسانه‌های اجتماعی با افزایش خطر ابتلا به اختلالات روانی، از جمله افسردگی، اضطراب، رفتار‌های ضداجتماعی و خودآزاری، در کودکان و نوجوانان مرتبط است. در ایران، با وجود تصویب قانون حمایت از اطفال و نوجوانان، خلأ‌های قانونی در زمینه حفاظت از کودکان در فضای دیجیتال وجود دارد. این خلأ‌ها مانع از اجرای مؤثر سیاست‌های حمایتی و پیشگیرانه در برابر تأثیرات منفی رسانه‌های اجتماعی بر سلامت روانی کودکان می‌شود. برای مقابله با این چالش‌ها، اقدامات زیر پیشنهاد می‌شود:

۱. تدوین قوانین جامع برای حفاظت از کودکان در فضای دیجیتال: قوانینی که به‌طور خاص به مسائل مرتبط با رسانه‌های اجتماعی، حریم خصوصی، و سلامت روانی کودکان بپردازد.

۲. افزایش آگاهی والدین و مربیان: برگزاری دوره‌های آموزشی برای والدین و مربیان جهت آشنایی با تأثیرات منفی رسانه‌های اجتماعی و راهکار‌های پیشگیری از آنها.

۳. ایجاد نهاد‌های نظارتی مستقل: تأسیس نهاد‌هایی مستقل برای نظارت بر فعالیت‌های مرتبط با کودکان در فضای دیجیتال و اجرای قوانین حمایتی.

۴. همکاری بین‌المللی: همکاری با سازمان‌های بین‌المللی برای بهره‌گیری از تجربیات موفق در زمینه حفاظت از کودکان در فضای دیجیتال.

در نهایت، حفاظت از سلامت روانی کودکان در عصر دیجیتال نیازمند همکاری همه‌جانبه بین دولت، خانواده، نهاد‌های آموزشی و جامعه مدنی است. تنها از طریق اقدامات هماهنگ و جامع می‌توان از کودکان در برابر تأثیرات منفی رسانه‌های اجتماعی محافظت کرد و زمینه‌ساز رشد سالم و متعادل آنها شد.