فناوری نباید سالمند را تغییر دهد بلکه باید سازگار با او طراحی شود

احمد دلبری، رئیس مرکز سالمندشناسی ایران و رئیس مرکز تحقیقات طب سالمندی، در گفت‌و‌گو با خبرنگار آناتک اظهار کرد: سالمندان در مواجهه با فناوری‌های نوین نظیر گوشی‌های هوشمند، بانکداری آنلاین و خدمات سلامت دیجیتال با مجموعه‌ای از چالش‌های فنی، شناختی، طراحی و روانی اجتماعی رو‌به‌رو هستند. این چالش‌ها از چهار بعد قابل بررسی هستند.

وی ادامه داد: بعد اول، مشکلات فنی و دسترسی است. بسیاری از سالمندان برای تنظیمات اولیه، به‌روزرسانی نرم‌افزار‌ها یا مدیریت حساب‌ها نیازمند کمک دیگران هستند که این وابستگی ممکن است آزاردهنده باشد. همچنین شکاف دیجیتال، خصوصاً در مناطق روستایی یا کم‌درآمد، دسترسی به اینترنت پرسرعت، گوشی هوشمند یا رایانه مناسب را محدود می‌کند.

رئیس مرکز تحقیقات طب سالمندی افزود: بعد دوم، محدودیت‌های جسمی و شناختی مرتبط با افزایش سن است. کاهش بینایی، متن‌های کوچک، رنگ‌های کم‌کنتراست و آیکون‌های ریز تجربه کاربری را برای سالمندان دشوار می‌کند. کاهش شنوایی یا تمرکز نیز می‌تواند در درک اعلان‌ها یا ویدیو‌ها مشکل ایجاد کند و اختلال در حافظه کاری و یادگیری جدید، مخصوصاً برای سالمندانی که دچار افت شناختی خفیف هستند، به‌خاطر سپردن مراحل کار با اپلیکیشن یا رمز عبور را طاقت‌فرسا می‌سازد.

وی گفت: بعد سوم، طراحی نامناسب فناوری برای نیاز‌های سالمندان است. بیشتر اپلیکیشن‌ها برای نسل جوان طراحی شده‌اند و گزینه‌های شخصی‌سازی مانند اندازه متن، خوانش صوتی یا حالت شب کمتر وجود دارد. همچنین نبود زبان ساده و محاوره‌ای باعث سردرگمی سالمندان می‌شود.

بیشتر اپلیکیشن‌ها برای نسل جوان طراحی شده‌اند و گزینه‌های شخصی‌سازی مانند اندازه متن، خوانش صوتی یا حالت شب کمتر وجود دارد. همچنین نبود زبان ساده و محاوره‌ای باعث سردرگمی سالمندان می‌شود

دلبری ادامه داد: بعد چهارم، عوامل روانی اجتماعی است. سالمندان غالباً از اشتباه کردن می‌ترسند و نگران هک شدن یا افشای اطلاعات شخصی هستند. این عوامل مقاومت آنها در برابر استفاده از بانکداری یا خدمات درمانی دیجیتال را افزایش می‌دهد.

رئیس مرکز سالمندشناسی ایران افزود: سازگاری سالمندان با فناوری به مجموعه‌ای از عوامل فردی، تجربه زیسته، حمایت اجتماعی و طراحی فناوری بستگی دارد. سابقه تماس قبلی با فناوری، سطح تحصیلات و سواد دیجیتال، خودکارآمدی دیجیتال، حمایت اجتماعی، انگیزه شخصی و ویژگی‌های روانشناختی از مهم‌ترین عوامل هستند.

وی توضیح داد: مثلاً سالمندانی که پیش از بازنشستگی با رایانه یا گوشی همراه سروکار داشته‌اند، تطابق بسیار بهتری با فناوری‌های جدید دارند. همچنین باور به توانایی خود در استفاده از فناوری، یعنی خودکارآمدی، شانس موفقیت در یادگیری و استمرار استفاده را افزایش می‌دهد. حمایت خانواده یا مراکز خدمات اجتماعی نیز نقش کلیدی دارد و انگیزه شخصی وقتی بیشتر است که فناوری نیاز واقعی آنها را برطرف کند، مانند دیدن نوه در واتساپ یا نوبت‌گیری آنلاین دکتر.

دلبری گفت: ویژگی‌های شخصیتی هم مؤثر است؛ سالمندانی که روان‌پذیرتر، ماجراجوتر، با اعتمادبه‌نفس بالاتر و کم‌استرس‌تر هستند، راحت‌تر فناوری را می‌پذیرند، اما افراد درون‌گرا یا مضطرب، احتمال کمتری برای سازگاری دارند.

رئیس مرکز سالمندشناسی ایران افزود: طراحی مناسب فناوری نیز اهمیت دارد؛ اپلیکیشن‌ها یا دستگاه‌هایی که فونت بزرگ، آموزش تصویری، دکمه‌های ساده و حالت گفتاری دارند، شانس سازگاری را افزایش می‌دهند، در حالی که طراحی پیچیده مانع جدی است.

وی گفت: فناوری برای سالمندان می‌تواند تهدید روانی یا فرصت شناختی باشد. ورود ناگهانی به دنیای دیجیتال با واژگان جدید و مراحل پیچیده، اضطراب و حس بیگانگی ایجاد می‌کند. اما اگر آموزش تدریجی همراه با حمایت، طراحی متناسب با توانایی سالمند و اهداف معنا‌دار باشد، فناوری از دنیای بیگانه به بخشی از زندگی روزمره تبدیل می‌شود.

دلبری افزود: استفاده از فناوری می‌تواند عزت‌نفس سالمند را تقویت کند. فناوری‌های ارتباطی مانند واتساپ یا تماس تصویری احساس تنهایی را کاهش می‌دهند، خودمراقبتی دیجیتال استقلال را افزایش می‌دهد و بانکداری آنلاین یا خدمات اینترنتی سالمندان را هم‌قدم با جامعه نگه می‌دارد. مطالعه‌ای (Journal of Aging and Health)  درسال (۲۰۲۲) نشان داد سالمندانی که به‌طور منظم از ابزار‌های دیجیتال استفاده می‌کردند، اعتمادبه‌نفس بالاتر، احساس کنترل بیشتر و اضطراب اجتماعی کمتری داشتند.

مطالعه‌ای (Journal of Aging and Health)  درسال (۲۰۲۲) نشان داد سالمندانی که به‌طور منظم از ابزار‌های دیجیتال استفاده می‌کردند، اعتمادبه‌نفس بالاتر، احساس کنترل بیشتر و اضطراب اجتماعی کمتری داشتند.

رئیس مرکز تحقیقات طب سالمندی گفت: فناوری به‌تنهایی نه خوب است و نه بد؛ این ما هستیم که با طراحی، آموزش و نگرش خود، تعیین می‌کنیم که برای سالمندان دروازه‌ای به جهان جدید باشد یا دیواری از بیگانگی.

وی افزود: اگر فناوری بخواهد در خدمت سالمندان باشد، اولین تغییر باید تغییر نگرش از فناوری‌محوری به سالمندمحوری باشد. فناوری نباید از سالمند بخواهد خودش را تغییر دهد، بلکه باید با زندگی، ریتم، زبان و نیاز‌های او هم‌دلانه سازگار شود.

دلبری ادامه داد: طراحی فناورانه باید با زندگی واقعی سالمندان آغاز شود، نه با مهندسی ابزار. سالمندان باید در مراحل اولیه طراحی به‌عنوان کاربران اصلی مشارکت داشته باشند. کشور‌هایی مانند ژاپن، هلند و سوئد، سالمندان را در جلسات طراحی، تست نمونه اولیه و بازخوردگیری فعال وارد می‌کنند.

رئیس مرکز تحقیقات طب سالمندی افزود: سیاست‌گذاری نیز باید از فناوری‌محوری به تجربه سالمندی تغییر کند. سیاست‌گذاری مؤثر باید بر نیاز‌های واقعی سالمندان، بافت فرهنگی و شرایط اقتصادی آنها تمرکز کند و به جای فناوری‌زده کردن سالمند، توانمندسازی دیجیتال آرام، تدریجی و داوطلبانه ارائه دهد.

دلبری گفت: زیرساخت‌های حمایتی فناوری سالمندی نیز حیاتی است؛ آموزش‌های ساده، مراکز خدمات دیجیتال سالمندی و اعتمادسازی نهادی لازم است.

وی افزود: طراحی آینده باید بر چهار اصل طلایی استوار باشد. سادگی، معنا، اختیار و حمایت. ساده‌سازی مراحل و گزینه‌ها، پاسخ به نیاز‌های واقعی، دادن حق انتخاب و فراهم بودن راهنمای گام‌به‌گام، همگی شرط موفقیت فناوری برای سالمندان هستند.