اروپا در دام آمریکا؛ سناریوهای پیش روی ایران درصورت فعال‌سازی «مکانیسم ماشه»
خبرگزاری آنا ـ حسین بوذری؛ در کانون دیپلماسی هسته‌ای و چشم‌انداز روابط بین‌الملل، «مکانیسم ماشه» (Snapback Mechanism) در چارچوب برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) نقشی کلیدی و مناقشه‌برانگیز ایفا می‌کند و این سازوکار که به قدرت‌های عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد اجازه می‌دهد تا در صورت تشخیص نقض تعهدات از سوی جمهوری اسلامی ایران، تحریم‌های پیشین سازمان ملل را بدون نیاز به رأی‌گیری مجدد احیا کنند، صرفاً یک ابزار حقوقی و اقتصادی برای اعمال فشار نیست؛ بلکه در کانون تحلیل‌های کنونی به‌عنوان جلوه‌ای از جنگ روانی و رویارویی استراتژیک غرب علیه ایران که فاز تازه‌ای از منازعه را آغاز کرده، مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
فعال‌سازی مکانیسم ماشه از سوی کشورهای اروپایی، واکنشی پیش‌دستانه و راهبردی به شمار می‌رود و این اقدام که با هماهنگی و در بستر نگرانی‌های مشترک با رژیم جعلی و کودک‌کُش صهیونیستی صورت می‌گیرد، در درجه نخست با هدف تمدید فرصت اعمال فشار و حفظ اهرم‌های نفوذ بر ایران صورت می‌پذیرد.
نگرانی اروپا از دستیابی ایران به توانمندی‌های پیشرفته هسته‌ای بدون محدودیت‌های برجامی پس از انقضای تحریم‌ها و احتمال دریافت کمک‌های فنی از سوی کشورهای توسعه‌یافته از جمله دلایل اصلی این رویکرد محسوب می‌شود.
علاوه بر ملاحظات استراتژیک و امنیتی، انگیزه‌های اقتصادی نیز در اتخاذ این تصمیم توسط اروپا نقش بسزایی دارد. اروپا به دنبال آن است تا با الزام‌آور کردن تحریم‌ها برای تمامی کشورها از طریق فعال‌سازی مکانیسم ماشه، فشار اقتصادی بر ایران را تشدید کند؛ فشاری که تحریم‌های یکجانبه کنونی آمریکا و اروپا، به‌دلیل محدودیت‌های اعمالی و عدم همراهی کامل جامعه بین‌المللی، نتوانسته‌اند به طور کامل آن را محقق کنند.
علاوه بر این، اروپا در تلاش است تا از کمرنگ شدن جایگاه، اهرم‌های نفوذ و اعتبار بین‌المللی خود در چارچوب برجام جلوگیری کند.
در مقابل این تحرکات اروپایی، ایران مواضع مستحکمی را اتخاذ کرده به‌طوری که تهران معتقد است که پیگیری فعال‌سازی مکانیسم ماشه توسط اروپا در تضاد با روح برجام و اصل پذیرش حق غنیسازی ایران در این توافق است.
ایران به عدم پایبندی اروپا به تعهدات خود به‌خصوص در زمینه تسهیل مبادلات مالی و اقتصادی از طریق ابزارهایی چون اینستکس (INSTEX) نیز اشاره می‌کند که نتوانسته حمایت‌های مالی و اقتصادی ملموسی را برای تهران فراهم آورد و اروپا را به صدور بیانیه‌های سیاسی غیرمؤثر محدود کرده است.
پس از خروج آمریکا از برجام در مه ۲۰۱۸ و عدم اقدام مؤثر اروپا، ایران که تا سال ۲۰۱۹ طبق گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تعهدات خود پایبند بود به تدریج و با استفاده از مکانیسم حل اختلاف برجام، کاهش تعهدات خود را آغاز کرد.
خبرنگار آنا با این مقدمه و به‌دلیل اقدام غیرقانونی و کاملاً سیاسی و غیرحقوقی سه کشور اروپایی (انگلیس، آلمان و فرانسه) در فعال‌سازی اسنپ‌بک یا به عبارتی مکانیسم ماشه گفت‌و‌گویی را با علیرضا بیابان‌نورد سروستانی کارشناس روابط بین‌الملل، مدیر گروه علوم سیاسی و روابط بین‌الملل و معاون فرهنگی دانشجویی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شیراز و عضو هیئت علمی این دانشگاه ترتیب داده است.
گپ و گفت آنا با بیابان‌نورد سروستانی در پی می‌آید:
پیامدهای بلندمدت «اسنپ‌بک» بر ثبات منطقه‌ای و جهانی
آنا: «مکانیسم ماشه» در برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت ملل متحد، دقیقاً چه سازوکار حقوقی و اجرایی را تعریف می‌کند؟
بیابان‌نورد سروستانی: مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک در ظاهر همچون یک ابزار حقوقی و اقتصادی برای فشار بیشتر بر ایران به‌منظور و با هدف تغییر رفتار هسته‌ای کشور مطرح شده است، اما در واقعیت اکنون بسیار فراتر از یک سازوکار فنی و دیپلماتیک به جنگ نرم و عملیات روانی غرب علیه ایران تبدیل شده است.
مکانیسم ماشه فقط به‌عنوان ابزار فشار مطرح نیست، بلکه به‌عنوان نماد تقابل راهبردی، منطق بازدارندگی ایران در برابر منطق کنترل و مهار غرب قابل تحلیل است و این مکانیسم در واقع تداوم جنگ در فازی جدید و با ماهیتی متفاوت از عملیات جنگی در ۱۲ روز جنگ تحمیلی به ایران است.
در اصل مکانیسم ماشه یا «اسنپ‌بک» به انگلیسی (Snapback Mechanism سازوکاری در چارچوب برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) است که به اعضای دائمی شورای امنیت سازمان ملل متحد اجازه می‌دهد در صورت نقض تعهدات از سوی ایران، بدون نیاز به رأی‌گیری، تحریم‌های قبلی شورای امنیت را دوباره اعمال کنند.
بر این اساس بنا بر این بود که ۱۸ اکتبر جاری تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران که با توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ کاهش یافته بودند، به طور دائم پایان یابند.
برابر با این سازوکار قبل از پایان این مهلت هریک از پنج کشور (انگلیس، فرانسه، آلمان و دو کشور چین و روسیه) می‌توانند به صورت یکجانبه هریک از تحریم‌های کاهش یافته را دوباره اعمال کنند و پس از این تاریخ مکانیسم اسنپ‌بک در کنار سایر تحریم‌های باقی مانده بر ایران، بی‌اثر خواهند شد.
آنا: به نظر شما، دلایل اصلی که سه کشور اروپایی (آلمان، فرانسه و بریتانیا) را به سمت تهدید یا اقدام برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه سوق داد، چه بود و نقش هریک از این کشورها در این فرآیند را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بیابان‌نورد سروستانی: شمارش معکوس تاریخ اتمام تحریم‌ها برابر با برنامه جامع مشترک در حال انجام بود که تجاوز نظامی بی‌سابقه و غیرقانونی رژیم غاصب صهیونیستی و آمریکا اتفاق افتاد و اروپا در برنامه‌ای کاملاً حساب شده و هماهنگ با رژیم صهیونیستی و در پی دست برتر ایران در دفاع در برابر جنگ تحمیلی و صدمات فراوان به رژیم صهیونیستی در حالی که تا به حال این سطح حمله به خاک خود را شاهد نبود و نیز باور نداشت و در ظاهر برای تداوم و هموار کردن راه دیپلماسی برای فشار ایران در فرآیند مذاکره به‌دنبال تمدید تاریخ پایان تحریم‌ها (مکانیسم ماشه) است، چراکه پس از اکتبر ۲۰۲۵ عملاً تحریم‌های ایران از دستور کار شورای امنیت خارج می‌شود و پس از آن ایران بدون محدودیت می‌تواند فناوری هسته‌ای را با همکاری سایر کشورهای توسعه یافته ادامه و گسترش دهد.
گرچه در عمل تحریم‌های هسته‌ای و غیرهسته‌ای آمریکا مانع گسترش فعالیت‌های هسته‌ای ایران است از طرف دیگر اروپا نگران از دست دادن جایگاه خود در توافق هسته‌ای و نیز ابزار فشار و چانه‌زنی است و نفوذ خود را از دست می‌دهد.
آنا: در صورت فعال‌سازی کامل مکانیسم ماشه و بازگشت تمامی قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت علیه ایران، چه پیامدهای اقتصادی، سیاسی و بین‌المللی کوتاه‌مدت و بلندمدتی برای ایران قابل تصور است؟
بیابان‌نورد سروستانی: در واقع مهم‌ترین هدف اروپا افزایش فشار‌های اقتصادی است، ضمن اینکه تحریم‌ها جنبه الزام‌آور پیدا می‌کند و احتمالاً آثار روانی نیز بر اقتصاد ایران خواهد داشت.
اروپایی‌ها و آمریکا در انتظارند با فعال شدن «مکانیسم ماشه» همه کشورها از تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه جمهوری اسلامی حمایت و آن را اجرا کنند، چراکه تحریم‌های فعلی کاملاً یکطرفه هستند و برخلاف انتظار اثر محدودتری داشته‌اند و این تحریم‌ها شامل هسته‌ای، نظامی و تسلیحاتی، اقتصادی - تجاری و مالی و حمل و نقل بین‌المللی می‌شود.
تحریم‌های فعلی که آمریکا و اروپا علیه ایران اسلامی اجرا کردند یکجانبه محسوب می‌شوند و الزام حقوقی برای همه کشورها ندارد، اما تحریم‌های سازمان ملل متحد برای همه کشورها الزام حقوقی ایجاد می‌کند.
علاوه بر این، با توجه به شرایط اقتصاد ایران، فعال شدن «مکانیسم ماشه» آثار روانی بر اقتصاد ایران خواهد داشت و سبب افزایش فشار‌های اقتصادی دست‌کم در کوتاه‌مدت خواهد شد.
گرچه این واقعیت را نیز باید در نظر گرفت که ایران در برابر تحریم‌ها تا حد زیادی مقاوم شده و عملاً ظرفیت‌های زیادی برای مقابله با تحریم‌ها دارد.
مواضع اروپایی‌ها برای به صفر رساندن غنیسازی واقعی نیست
آنا: با توجه به خروج غیرقانونی و یکجانبه آمریکا از برجام و عدم عضویت این کشور در فرآیند «فعال‌سازی»، چالش‌های حقوقی و سیاسی این سازوکار از منظر حقوق بین‌الملل چیست و آیا فقدان اجماع گسترده در شورای امنیت (مانند مخالفت چین و روسیه) می‌تواند مانع از اجرای مؤثر این مکانیسم شود؟
بیابان‌نورد سروستانی: واقعیت این است که مواضع اروپایی‌ها برای به صفر رساندن غنیسازی طبق همان برنامه جامع مشترک واقعی نیست، چراکه در آن حق غنیسازی ایران به رسمیت شناخته شده؛ از این رو قائدتاً اروپا نباید امکان مطرح کردن مکانیسم ماشه را داشته باشد و این موضوع همواره توسط چین و روسیه مطرح شده است.
واقعیت این است که مواضع اروپایی‌ها برای به صفر رساندن غنیسازی طبق همان برنامه جامع مشترک واقعی نیست، چراکه در آن حق غنیسازی ایران به رسمیت شناخته شده؛ از این رو قائدتاً اروپا نباید امکان مطرح کردن مکانیسم ماشه را داشته باشد و این موضوع همواره توسط چین و روسیه مطرح شده است
در این باره دستگاه دیپلماسی ایران نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل و شورای امنیت نوشته که با توجه به اینکه ماهیت این توافق به عنوان یک برنامه اقدام مشترک است، با معاهده متفاوت است و وضعیت مشارکت‌کنندگان به پایبندی همراه حسن‌نیت مربوط است؛ از این رو اقدام سه کشور اروپایی با روح این توافق منافات دارد و هرگونه توسل به این مکانیسم بی‌اعتبار است، چراکه بسیاری از مفاد توافق مورد توجه این کشورها نبوده است.
از طرفی ماه مه ۲۰۱۸ آمریکا به صورت یکطرفه از برجام خارج شده و سه کشور اروپایی با ارائه ۱۱ اقدام متعهد شده‌اند تلاش کنند تا اثر تحریم‌های آمریکا کاهش پیدا کند که این در سازوکار اینستکس ( INSTEX یا Instrument in Support of Trade Exchanges) مطرح شد، مانند حمایت از تجارت مشروع ایران، حمایت از همکاری‌های هسته‌ای غیرنظامی، مقابله با تحریم‌های یکجانبه آمریکا، حفظ دسترسی ایران به بازار‌های مالی جهانی و حمایت از پروژه‌های توسعه‌ای در ایران...، اما این تعهدات به‌خصوص تعهدات مالی و اقتصادی هیچ‌گاه محقق نشدند و حمایت اروپا در حد صدور بیانیه‌های خفیف و بی‌اثر سیاسی محدود ماند.
در مقابل اقدام خروج واشنگتن و بی‌عملی کشورهای اروپایی، ایران به‌عنوان عضو برجام که تا سال ۲۰۱۹ بنا به گزارش‌های متعدد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به‌صورت کامل به توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵متعهد مانده بود، از سازوکار حل و فصل اختلافات موجود در این توافق استفاده کرد و طی یک سال و در پنج مرحله مشخص، تعهدات خود را کاهش داد، اقدامی که موجب شد تا گزارش‌های برجامی مدیرکل آژانس بار‌ها بر این امر تأکید کند که ایران به تعهدات برجامی خود پایبند نبوده، اما این گزارش‌ها هیچ‌گاه به این واقعیت اشاره نکردند که تهران در مقابل کدام اقدامات چهار عضو غربی برجام در نهایت مجبور به کاهش تعهدات خود شد.
بنابراین کشورهای اروپایی به تعهدات خود عمل نکرده‌اند؛ از این رو عملاً عضو برجام نیستند که بخواهند اسنپ‌بک را فعال کنند، از این رو چالشی که اروپا ایجاد کرده، بیشتر سیاسی است تا اینکه جنبه حقوقی داشته باشد، چراکه اگر طرفین به برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ پایبند بودند، می‌توانستند با نگاه حقوقی به نقض عهد‌ها نگاه کنند.
آنا: فرض بر اینکه مکانیسم ماشه فعال شود، ایران چه گزینه‌هایی برای واکنش دارد؟ آیا ایران به تعهدات خود در برجام (در صورت باقی ماندن) ادامه خواهد داد یا از آن خارج خواهد شد و پیامدهای هریک از این واکنش‌ها چیست؟ (البته براساس اظهارات مسئولان ایران در صورت فعال‌سازی مکانیسم ماشه قطعا از NPT خارج می‌شود)
بیابان‌نورد سروستانی: ایران از مدت‌ها پیش و در پی بی‌عملی اروپا و خروج غیرقانونی آمریکا از برجام با گسترش فعالیت‌های حقوقی و سیاسی و دیپلماتیک در پی زنده نگه داشتن این توافق مشترک است و به دنبال این بوده که راه‌های دیپلماسی مسدود نشود، حتی با تمام بدعهدی‌های به همکاری داوطلبانه البته با حفظ عزت با آژانس ادامه داده و ورود چندین باره بازرسان آژانس بیانگر این مدعاست.
اکنون هم این رویه ادامه دارد، اما واقعیت این است که برابر با اعلام مقامات دیپلماسی کشور بر حق مسلم خود و غنیسازی در زمینه دستیابی به انرژی هسته‌ای پافشاری دارد و به دنبال توافقی عادلانه است و این را می‌توان به سادگی و وضوح از مذاکرات غیرمستقیم با آمریکا در عمان مشاهده کرد؛ گرچه در حین مذاکرات ما شاهد حمله‌های رژیم صهیونیستی و آمریکا به کشور و نیز دستاورد‌های هسته‌ای بوده‌ایم و این بیانگر آن است که این کشورها برعکس ادعاهایشان به‌دنبال راه‌حل دیپلماتیک و مسالمت‌آمیز نیستند و در پی اعمال اراده خود با زور و فشار هستند و قصد دارند پس از کسب دست برتر، در مذاکرات اراده خود را حاکم کنند.
قطعاً ایران در قبال هر مرحله و همه اقدامات پاسخ‌های خاص خود را خواهد داشت، ضمن آنکه واقعاً ماندن در NPT آن هم با وجود حملات به زیربنا‌های هسته‌ای کشور، فارغ از اینکه چه میزان خسارت داشته، چندان منطقی و عاقلانه به نظر نمی‌رسد.
آنا: فعال‌سازی مکانیسم ماشه چگونه می‌تواند بر آینده روابط ایران با سه کشور اروپایی تأثیر بگذارد و این اقدام چه پیامد‌هایی برای روابط ایران با قدرت‌های شرقی مانند چین و روسیه خواهد داشت؟
بیابان‌نورد سروستانی: مطمئناً پس از اعمال مکانیسم ماشه روابط ایران و اروپا به سطح نازلی کاهش خواهد یافت و احتمال خروج ایران از NPT را با خود به دنبال خواهد داشت و این موجب خواهد شد ایران به تجدیدنظر گسترده‌ای در سیاست‌های دفاعی خود دست بزند که گسترش برد موشک‌ها و ارتقای همکاری‌های خود با روسیه و چین از این دسته است و این به‌نوعی کابوسی برای اروپا و آمریکاست.
به‌لحاظ اقتصادی نیز راه‌های ترانزیت برای اروپایی‌ها بسیار پرهزینه خواهد شد و این موجب کاهش حجم مبادلات و افزایش هزینه‌ها می‌شود، به‌لحاظ سیاسی هم قدرت نفوذ اروپا کاهش می‌یابد و پایان نقش‌آفرینی اروپا در ماجرای هسته‌ای ایران آغاز می‌شود و جایگاه اروپا در عرصه بین‌الملل و نیز نقش میانجی در خاورمیانه کم خواهد شد و در نتیجه اعتبار و نفوذ بین‌المللی اروپا بازهم کمتر از پیش خواهد شد؛ البته مهم‌ترین آن کاهش شدید اعتبار حقوقی اروپا خواهد بود.
ریشه‌یابی دلایل اروپا برای فعال‌سازی «ماشه»؛ ملاحظات اقتصادی و ژئوپلیتیکی
آنا: به نظر شما در پسِ تهدید به فعال‌سازی مکانیسم ماشه اهداف پنهان‌تری (مانند تغییر رفتار منطقه‌ای ایران، فشار برای مذاکرات جدید یا …) از سوی غرب و سایر بازیگران منطقه‌ای وجود دارد و این اهداف تا چه حد با واقعیت‌های ژئوپلیتیک همخوانی دارند؟
بیابان‌نورد سروستانی: از مهم‌ترین اهداف اروپا در فعال‌سازی مکانیسم ماشه، همسویی با آمریکا و رژیم صهیونیستی و اعمال فشار بر جمهوری اسلامی است و اروپا علاوه بر همسویی با آمریکا و رژیم صهیونیستی به‌دنبال شفاف‌سازی ایران در مورد سرنوشت ۶۰۰ کیلویی اورانیوم غنیسازی شده ۶۰ درصدی است و نیز بازگرداندن کارشناسان آژانس به برنامه هسته‌ای ایران. کارشناسانی که دیگر مورد اعتماد ایران نیستند؛ البته به غلط به‌دنبال حفظ جایگاه خود در معادلات بین‌الملل.
اکنون اروپا وارد معادله پیچیده و پرخطری شده که همه‌چیز اعم از ماندن در رقابت‌های بین‌المللی را به رفتار ایران وابسته کرده که طبیعتاً بعید است ایران رفتاری غیر از مقاومت را داشته باشد.
آنا: با توجه به وضعیت فعلی برجام و تهدیدات مربوط به مکانیسم ماشه، چه آینده‌ای را برای توافق هسته‌ای و پرونده هسته‌ای ایران در عرصه بین‌المللی پیش‌بینی می‌کنید، آیا بازگشت به توافق اولیه یا مذاکرات جدید قابل تصور است؟
بیابان‌نورد سروستانی: به نظر می‌رسد جمهوری اسلامی فشار مستقیم را هرگز نخواهد پذیرفت و با اتخاذ سیاست کاهش تدریجی تعهدات هسته‌ای از ابزار‌های دیپلماتیک برای مهار و کاهش اثرات فعال‌سازی مکانیسم ماشه بهره خواهد برد.
کاهش تعهدات احتمالاً شامل افزایش غنیسازی اورانیوم، توقف برخی از اقدامات شفاف‌سازی با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یا توسعه زیرساخت‌های هسته‌ای خواهد بود و این رویکرد به ایران این فرصت را می‌دهد تا همزمان با حفظ ظرفیت‌های هسته‌ای خود، از طریق مذاکرات محدود و غیرمستقیم با کشورهای اروپایی، آمریکا و حتی چین و روسیه، فشار‌ها را مدیریت کند و راه‌های دیپلماتیک را مسدود نکند.
انتهای پیام/
