جادوی شهابی‌های برساوُش؛ از آتش‌باران آسمان با سوئیفت-تاتل تا مسیر شکست ماه کامل برای شکار شهاب‌ها
خبرگزاری آنا ـ حسین بوذری؛ شامگاهان آسمان شب، همواره گنجینه‌ای از شگفتی‌ها و رویدادهای کیهانی بوده است؛ از رقص سیارات در مدارهایشان گرفته تا درخشش خیره‌کننده ستارگان دوردست. در میان این جلوه‌های باشکوه، بارش‌های شهابی جایگاهی ویژه دارند.
این پدیده‌های آسمانی که گاه چون ردپایی از نور در تاریکی شب می‌درخشند، در واقع بقایای به‌جامانده از دنبالهدارهایی هستند که با عبور از منظومه شمسی، غبار و ذرات ریز سنگی را از خود برجای می‌گذارند.
یکی از مشهورترین و قابل‌توجه‌ترین این بارش‌ها «بارش شهابی برساوشی» است که ریشه در دنباله‌دار دوره‌ای «سویفت-تاتل» (۱۰۹P/Swift-Tuttle) دارد.
این دنباله‌دار که هر ۱۳۳ سال یکبار به دور خورشید می‌گردد و آخرین‌بار در سال ۱۹۹۲ از نزدیکی زمین گذر کرد، با برجای گذاشتن رشته‌ای از ذرات غباری، یخی و سنگی در مسیر مداری خود، زمین را در اواخر تابستان هر سال در معرض تماشای این شهاب‌های درخشان قرار می‌دهد.
جذابیت بارش برساوشی تنها به‌دلیل زیبایی بصری آن نیست، بلکه فرصتی مغتنم برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به نجوم است تا با بررسی دقیق‌تر این پدیده، به درک عمیق‌تری از ترکیب، دینامیک مداری و تعاملات میان‌سیاره‌ای دست یابند. عواملی، چون سرعت ورود ذرات به جو زمین، اندازه و ترکیب آنها و همچنین زاویه برخورد، همگی در تعیین درخشندگی، طول عمر و حتی رنگ شهاب‌های مشاهده‌شده نقش اساسی ایفا می‌کنند.
در این میان، «نقطه تابش» (Radiant) یا کانون بارش شهابی، مفهومی کلیدی در شناسایی و رصد این پدیده‌هاست.
این نقطه در واقع بخشی از آسمان است که به نظر می‌رسد شهاب‌ها از آنجا سرچشمه می‌گیرند و تعیین موقعیت آن، حاصل محاسبات دقیق نجومی بر اساس مدار حرکت زمین و دنباله‌دار است.
با این حال، رصد بهینه این بارش‌ها، به‌ویژه در مناطق پرجمعیت و شهری، با چالش‌هایی نیز روبروست.
«آلودگی نوری» ناشی از نور‌های مصنوعی شهرها می‌تواند به شدت بر وضوح و تعداد شهاب‌های قابل مشاهده تأثیر بگذارد. در مقابل، انتخاب مکان‌های مناسب با آسمان تاریک و افق باز، همراه با در نظر گرفتن فاز ماه و زمان اوج بارش، تجربه‌ای فراموش‌نشدنی از تماشای این رقص کیهانی را به ارمغان می‌آورد.
خبرنگار آنا به بهانه بارش شهابی زیر نور ماه که از بقایای دنباله‌دار «سویفت-تاتل» شکل گرفته و نقطه تابش آن در صورت فلکی برساوش است و امشب (بین ساعت یک تا ۲ بامداد) به اوج خود می‌رسد گفت‌وگویی را با مسعود کیانی زمین‌شناس، شهاب‌سنگ‌شناس و رئیس انجمن صنفی کارفرمایی گوهرتراشان و گوهرشناسان سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی ترتیب داده است.
در این گفتوگو قصد داریم با کاوش در جزئیات علمی و مشاهداتی بارش شهابی برساوشی، به پرسش‌های کلیدی در این زمینه پاسخ دهیم؛ از چگونگی تعیین نقطه تابش و عوامل مؤثر بر مشاهده ده‌ها شهاب در ساعت، گرفته تا تأثیر آلودگی نوری و ویژگی‌های مداری دنباله‌دار سویفت-تاتل.
گپ و گفت آنا با کیانی در پی می‌آید:
برساوشی؛ میراث کیهانی سوئیفت-تاتل؛ از ذرات غبار تا شهاب‌های درخشان
آنا: با توجه به اینکه بارش شهابی برساوشی از بقایای دنباله‌دار «سویفت-تاتل» شکل گرفته است، سازوکار دقیق و علمیِ شکل‌گیری این بارش شهابی و ارتباط آن با مدار و ویژگی‌های این دنباله‌دار چیست؟
کیانی: ببینید، این بارش شهابی از «سویفت - تاتل» ناشی می‌شود و دنباله‌دار «سویفت-تاتل» یکی از دنبالهدارهایی است که تقریباً تابستان به زمین نزدیک می‌شود، یعنی اگر دقیق‌تر به شما بگویم ۲۷ تیر تا ۳ شهریورماه این از مدار زمین عبور می‌کند و این دنباله‌دار‌ها که ذرات سنگ، غبار، یخ و ... را با خودشان حمل می‌کنند موجب می‌شود که این دنباله‌دار به جوّ زمین نزدیک‌تر شو و مقداری از این دنباله‌دار وارد جوّ زمین می‌شوند. و این موجب می‌شد به ذرات کوچک و درشت (نه فقط ذرّات ریز) تبدیل شوند.
بنابراین اوج بارش شهابی که از ۲۷ تیر تا شهریور ادامه پیدا می‌کند در مردادماه است که تقریباً اواخر مردادماه اوج شهابی آن است و در صورت فَلَکی ذات‌الکرسی یا صورت فلکه برساوُش نام نهاده می‌شود.
البته در سال‌جاری به‌دلیل اینکه ماه و قرص ماه تقریباً کامل است، ممکن است در مشاهده آن مشکل به‌وجود بیاید، اما خوب در مناطقی از کویر و مکان‌هایی که غبار محلی ندارند و تاریکی مطلق است تقریباً می‌شود در اوج بارش شهابی حدود ۱۰۰ شهاب را با چشم غیرمسلح مشاهده کرد.
آنا: نقطه تابش (Radiant) بارش شهابی برساوشی در صورت فَلَکی برساوش تعیین شده، لطفاً توضیح دهید که چگونه نقطه تابش یک بارش شهابی مشخص می‌شود و چه عواملی در تعیین موقعیت آن در آسمان نقش دارند؟
کیانی: اینها براساس محاسبات نجومی، مدار چرخش زمین به دور خورشید و مدار حرکت ستاره دنباله ستاره‌دار (این ستاره‌ها یک مدار حرکتی دارند) در منظومه شمسی می‌چرخند و براساس محاسبات نجومی و الگوریتم‌های ریاضی و فیزیک اختر می‌توان آنها را به دست آورد.
همه‌ساله تقریباً مانند گردشی که زمین مشخص می‌شود هر ۳۶۵ روز در چه ساعاتی کجای موقعیت خورشید قرار دارد، ستاره‌های دنباله‌دار هم همینطور محاسبه می‌شوند و ستاره‌های دنباله‌دار و غبار محلی که همراه اسن ستاره‌ها هستند.
آنا: در شرایط اوج بارش شهابی برساوشی، چه عواملی (مانند سرعت شهاب‌ها، اندازه ذرّات و زاویه ورود به جوّ زمین) منجر به مشاهده «ده‌ها شهاب در هر ساعت» می‌شود و این تعداد بر چه معیار‌های تخصصی استوار است؟
کیانی: ببینید. اولاً بستگی به زاویه با زمین دارد و فاصله‌ای که از زمین می‌تواند داشته باشد، چراکه این فاصله را که در حال رفتن است اینگونه نیست عنوان کنیم یک شهاب‌سنگ در ثانیه ورود می‌کند و می‌رود، خیر، ستاره دنباله‌دار با فاصله‌ای که در حال عبور است با سرعتی که دارد، با حرکت زمین هم می‌تواند همزمان باشد.
آنا: بیشتر توضیح می‌دهید.
کیانی: یعنی ستاره دنباله‌دار و زمین در یک راستا قرار می‌گیرند و همزمان باشند و این موجب می‌شود که طی تقریبا دو ماه این پدیده را داشته باشیم.
اینطور نیست که ستاره خیلی سریع از زمین عبور کند، خیر، بلکه به صورت مداوم تقریباً ۴۵ روز می‌شود (از ۲۷ تیرماه تا سوم شهریور می‌شود ۴۰ روز) این ادامه دارد.
اما حجم غباری که به زمین برخورد می‌کند به جوّ زمین و اتمسفر زمین ورود می‌کند و خیلی از آنها سوخته می‌شوند و در فضا به داخل جوّ اتمسفر ورود نمی‌کنند و در همان سطح لایه‌های بالایی می‌سوزند و بسیاری از آنها بستگی دارد به همان ساعتی که اوج بارش را در تاریک‌ترین فاصله زمانی از شب داشته باشیم، به‌خصوص در نیمه‌شب بارش شهابی از ساعت تقریباً ۱۲ تا ۱ و ۲ نصف شب قبل از طلوع فجر و آفتاب اوج بارش شهابی را می‌توان مشاهده کرد، یعنی اواخر نیمه شب دیگر بیشترین دید ما نسبت به شهاب‌ها کامل می‌شود.
عوامل تعیین‌کننده «ده‌ها شهاب در ساعت» در اوج برساوشی
آنا: تأثیر «آلودگی نوری» بر رصد بارش‌های شهابی، به‌خصوص بارش برساوُشی، از منظر علمی و مشاهداتی چگونه تحلیل می‌شود و حداقل شرایط کیفی آسمان (مانند قدر ستاره‌ای قابل مشاهده) برای رصد بهینه این پدیده چیست؟
کیانی: ببینید. درباره بارش شهابی باید مفصل‌تر باهم گفتوگو کنیم، اما بارش برساوُشی در طی روز هم اتفاق می‌افتد و اوج آن در تاریک‌ترین زمان است و این موید آن است که آلودگی‌ها و گرد و غبار محلی نداشته باشیم، به‌عنوان مثال در تهران خیلی کمتر می‌شود، چراکه آلودگی محیطی خیلی زیاد است و حتی نور شهر تهران هم تأثیر دارد در اینکه نتوانیم تابش‌ها را مشاهده کنیم.
اما بسیاری از بارش‌های شهابی با تلسکوپ‌های کوچک‌تر قابل مشاهده است یا با دوربین دو چشم می‌شود آنها را دید؛ در کویر یا منطقه کوهستانی که غبار محلی فصل تابستان و گرد و غبار زیاد است یا در زمستان گرد و غبار کمتر است، با توجه به بارش‌های صورت گرفته، بارش برساوُشی همیشه اینگونه است، اما تعداد بارش‌ها تقریباً به ۱۰۰ هم در یک ساعت می‌رسد که با چشم غیرمسلح هم بشود مشاهده کرد.
آنا: با توجه به اینکه دنباله‌دار «سویفت-تاتل» منشأ بارش شهابی برساوُشی است، اطلاعات دقیق‌تر و به‌روز شده در مورد ویژگی‌های مداری، ترکیب شیمیایی و دوره تناوب این دنباله‌دار که به درک بهتر این بارش شهابی کمک می‌کند، دارید؟
کیانی: سویفت - تاتل (Swift-Tuttle) یک دنباله‌دار دوره‌ای است که به‌عنوان منبع بارش شهابی برساوشی شناخته می‌شود، این دنباله‌دار هر ۱۳۳ سال یکبار به دور خورشید می‌چرخد و آخرین‌بار در سال ۱۹۹۲ از نزدیکی زمین عبور کرد.
بسیاری از بارش‌های شهابی با تلسکوپ‌های کوچک‌تر قابل مشاهده است یا با دوربین دو چشم می‌شود آنها را دید؛ در کویر یا منطقه کوهستانی که غبار محلی فصل تابستان و گرد و غبار زیاد است یا در زمستان گرد و غبار کمتر است، با توجه به بارش‌های صورت گرفته، بارش برساوُشی همیشه اینگونه است، اما تعداد بارش‌ها تقریباً به ۱۰۰ هم در یک ساعت می‌رسد که با چشم غیرمسلح هم بشود مشاهده کرد.
دنباله‌دار سویفت-تاتل با نام علمی ۱۰۹P/Swift-Tuttle نیز شناخته می‌شود.
کشف
این دنباله‌دار توسط لوئیس سویفت و هوراس تاتل در سال ۱۸۶۲ کشف شد و دوره مداری این دنباله‌دار حدود ۱۳۳ سال است.
بارش شهابی
دنباله‌دار سویفت-تاتل منبع بارش شهابی برساوشی است که هر ساله در اواخر تابستان (حدود ۲۷ تیر تا ۳ شهریور) قابل مشاهده است
آخرین بار در سال ۱۹۹۲ از نزدیکی زمین عبور کرد.
پیش‌بینی می‌شود که این دنباله‌دار در سال ۲۱۲۶ میلادی دوباره از نزدیکی زمین عبور و یک رویداد دیدنی در آسمان شب ایجاد کند.
اوج بارش شهابی برساوُشی
اوج بارش شهابی برساوُشی معمولاً در شب‌های ۲۱ و ۲۲ مرداد رخ می‌دهد.
تعداد شهاب‌ها
در اوج بارش شهابی برساوُشی به طور میانگین حدود ۵۰ تا ۱۰۰ شهاب در ساعت با چشم غیرمسلح قابل مشاهده است.
آنا: عوامل کلیدی برای رصد بهتر بارش‌های شهابی چیست؟
کیانی: مکان مناسب، یعنی دوری از آلودگی نوری: برای دیدن شهاب‌های کم‌نورتر، از مناطق شهری دور شوید و به مناطقی با آسمان تاریک‌تر بروید. مناطق روستایی، کوهستانی، یا بیابانی مناسب هستند.
افق باز: دید وسیع از آسمان به شما کمک می‌کند تا شهاب‌ها را در هر نقطه‌ای از آسمان ببینید و آفتاب کلوت توصیه می‌کند که مناطقی با افق باز را انتخاب کنید.
زمان مناسب، یعنی اوج بارش: هر بارش شهابی در یک بازه زمانی مشخص اوج می‌گیرد و قبل از رصد، زمان اوج بارش را بررسی کنید تا بیشترین تعداد شهاب را ببینید.
فاز ماه: ماه روشن می‌تواند نور شهاب‌ها را تحت تأثیر قرار دهد و بهترین زمان رصد زمانی است که ماه در فاز کم‌نوری قرار دارد یا اصلا در آسمان نیست.
تجهیزات رصد بارش‌های شهابی
برای رصد خوب بارش‌های شهابی، داشتن مکانی تاریک و دور از آلودگی نوری، دید وسیع از آسمان، آب و هوای مناسب و صبوری ضروری است.
همچنین، استفاده از چشم غیرمسلح برای رصد، بهتر از استفاده از تلسکوپ یا دوربین دوچشمی است، چراکه میدان دید کمتری دارند.
انتهای پیام/
