اربعین در کلام سیاسی شیعه؛ آیین جمعی و نهاد حافظه‌ساز
خبرگزاری آنا- علی رحمانی: هنگامی‌که متوکل خلیفه جنایتکار و متعصب عباسی بعد از شنیدن نام و آوازه گنبد و بارگاه سید و سرور شهیدان و جوانان بهشت حضرت اباعبدالله الحسین (علیه‌السلام) ضمن زیرپا گذاشتن اصول شرافت و جوانمردی دستور تخریب و به آب بستن این مرقد مطهر را صادر کرد، با واکنش قهرمانانه و زیرکانه دهمین و یازدهمین امام شیعیان حضرت امام هادی و امام حسن عسکری (علیهم‌السلام) مواجه می‌شود؛ چراکه در دوران امام هادی (علیه‌السلام) شیعیان مخلص آن حضرت حاضر شدند باوجود از دست دادن یکی از دست‌های خود به زیارت کربلای معلی بشتابند و در دوره امام حسن عسکری (علیه السلام) نیز زیارت اربعین توسط بیان صریح معصوم (علیه السلام) به عنوان یکی از نشانه‌های انسان مؤمن قلمداد می‌شد.
با توجه به اهمیت و جایگاه مفهوم اربعین در مکتب کلام سیاسی شیعه، ضمن مصاحبه با «حجت الاسلام والمسلمین دکتر علی آقاجانی» عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به بررسی ابعادی تازه از مراسم پر فیض زیارت اربعین سید و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (علیه السلام) می‌پردازیم.
آنا: لطفاً به صورت اجمالی نگاهی به جایگاه و اهمیت نقش برگزاری اربعین سید و سالار شهیدان امام حسین (ع) در ساختار کلام سیاسی شیعه داشته باشید؟
اربعین در ساختار کلام سیاسی شیعه، صرفاً یک مناسبت مذهبی نیست؛ بلکه یک «نهاد سیاسی-اجتماعی» است که مفاهیم کلیدی، چون مشروعیت، مقاومت، حافظه تاریخی، و امت‌سازی را بازتولید می‌کند. این آیین، از عاشورا الهام می‌گیرد و آن را در قالبی آیینی، اجتماعی و سیاسی به نسل‌های بعد منتقل می‌سازد.
اربعین به مثابه بازخوانی عاشورا و منشور مقاومت
الف. عاشورا، نقطه آغاز سیاست اخلاقی شیعه: واقعه عاشورا، در کلام سیاسی شیعه، نه صرفاً یک تراژدی تاریخی بلکه یک «منشور سیاسی-اخلاقی» است که اصولی، چون عدالت، آزادی، کرامت انسانی، و امتناع از بیعت با حاکم جائر را تثبیت می‌کند. اربعین، با بازگشت اهل بیت به کربلا، این منشور را بازخوانی و تثبیت می‌کند؛ یعنی تداوم پیام عاشورا در قالب آیین و حافظه جمعی.
ب. اربعین، آیین مقاومت در برابر فراموشی: در برابر تلاش‌های نظام‌های سلطه برای حذف یا تحریف عاشورا (مانند منع زیارت توسط متوکل عباسی)، اربعین به یک آیین مقاومت تبدیل شد. این آیین، نه‌تنها حافظه تاریخی شیعه را زنده نگه می‌دارد، بلکه آن را به کنش سیاسی تبدیل می‌کند: هر زائر اربعین، در واقع بیعتی مجدد با امام مظلوم و رد مشروعیت سلطه ظالم دارد.
اربعین و مشروعیت سیاسی در اندیشه شیعه
الف. زیارت اربعین: نشانه ایمان و ولایت‌پذیری: در روایت امام حسن عسکری (ع)، زیارت اربعین یکی از پنج نشانه مؤمن شمرده شده است؛ این نشانه، بار سیاسی دارد: وفاداری به امام معصوم و رد مشروعیت حاکمیت غاصب. این زیارت، نوعی «کنش سیاسی» است که در قالب آیین مذهبی، وفاداری به اصل امامت و ولایت را بازنمایی می‌کند.
ب. جابر بن عبدالله انصاری: نماد تداوم بیعت: حضور جابر در اولین اربعین، نماد تداوم بیعت با امام حسین (ع) پس از شهادت اوست؛ این حضور، در کلام سیاسی شیعه، به معنای استمرار مشروعیت امام حتی پس از شهادت و رد مشروعیت حاکمان وقت است.
اربعین و بازسازی حافظه جمعی شیعه
الف. حافظه تاریخی و هویت سیاسی: اربعین، حافظه تاریخی شیعه را حول محور مظلومیت، عدالت‌خواهی، و ایثار امام حسین (ع) بازسازی می‌کند. - این حافظه، در برابر فراموشی تاریخی و تحریف‌های سیاسی، به صورت آیینی تثبیت شده و به هویت سیاسی شیعه شکل می‌دهد.
ب. آیین‌سازی و نهادینه‌سازی مقاومت: مراسم اربعین، از یک مناسبت فردی به یک آیین جمعی و سپس به یک نهاد اجتماعی-سیاسی تبدیل شده است. - این نهاد، در ساختار کلام سیاسی شیعه، نقش مهمی در بازتولید مفاهیم کلیدی، چون «ظلم‌ستیزی»، «عدالت‌خواهی»، و «امت‌سازی» دارد.
اربعین و همبستگی امت شیعه
الف. راهپیمایی اربعین: تجلی قدرت نرم شیعه: راهپیمایی میلیونی اربعین، بزرگ‌ترین تجمع مذهبی جهان، نماد همبستگی امت شیعه و بازنمایی قدرت نرم آن در عرصه بین‌المللی است. - این همبستگی، نه‌تنها مذهبی بلکه سیاسی است: پیام آن، مقابله با ظلم، دعوت به عدالت جهانی، و بازسازی امت اسلامی بر محور ولایت است.
ب. اربعین و امت‌سازی فراملی- در کلام سیاسی شیعه، امت اسلامی باید بر محور امامت و عدالت شکل گیرد؛ اربعین، این امت‌سازی را در عمل نشان می‌دهد: شیعیان از ملیت‌ها و زبان‌های مختلف، در یک آیین مشترک، حول محور امام مظلوم گرد می‌آیند.
جایگاه نظری اربعین در کلام سیاسی شیعه
اربعین، در ساختار کلام سیاسی شیعه، صرفاً یک مناسک مذهبی نیست؛ بلکه یک نهاد نظری است که مفاهیم بنیادین اندیشه سیاسی شیعه را از امامت و مشروعیت گرفته تا مقاومت، امت‌سازی، و قدرت نرم—در قالب آیینی بازتولید و تثبیت می‌کند.
۱. اربعین به مثابه بازتولید نظریه امامت و مشروعیت
در کلام سیاسی شیعه، نظریه امامت مبتنی بر سه اصل بنیادین است: حقانیت الهی، عدالت‌محوری، و ولایت‌پذیری امت. اربعین، این سه اصل را در قالب آیینی بازتولید می‌کند:
الف. حقانیت الهی امام حسین (ع): زیارت اربعین، تأکید بر استمرار امامت پس از شهادت و رد مشروعیت سلطه اموی است. ب. عدالت‌محوری: عاشورا و اربعین، نماد مقاومت در برابر ظلم و دعوت به عدالت الهی‌اند؛ این امر، در کلام سیاسی شیعه، مبنای مشروعیت سیاسی است. ج. ولایت‌پذیری امت: حضور میلیونی در اربعین، تجلی بیعت امت با امام معصوم و بازسازی رابطه امت-امام در عصر غیبت است.
۲. اربعین و نظریه مقاومت در برابر سلطه
الف: اربعین، در سطح نظری، بازتابی از نظریه مقاومت در کلام سیاسی شیعه است: الف. مقاومت فعال: برخلاف تسلیم یا سکوت، اربعین نماد کنش‌گری سیاسی مؤمنانه است؛ هر زائر، با حضور خود، سلطه ظالم را نفی می‌کند.
ب. مقاومت حافظه‌محور: اربعین، حافظه تاریخی عاشورا را زنده نگه می‌دارد؛ این حافظه، در نظریه سیاسی شیعه، ابزار مقاومت در برابر تحریف تاریخ و مشروعیت‌سازی سلطه است.
ج. مقاومت آیینی: آیین اربعین، نوعی مقاومت فرهنگی و نمادین است که در برابر تلاش‌های تاریخی برای فراموشی عاشورا ایستادگی می‌کند.
۳. اربعین و نظریه امت‌سازی شیعی
در کلام سیاسی شیعه، امت اسلامی باید بر محور امامت و عدالت شکل گیرد. اربعین، این نظریه را در عمل بازنمایی می‌کند:
الف. امت فراملیتی: راهپیمایی اربعین، امت شیعه را از مرزهای ملی فراتر می‌برد و آن را حول محور امام مظلوم متحد می‌سازد.
ب. امت آیینی: برخلاف امت سیاسی صرف، امت شیعی در اربعین، از طریق آیین و زیارت، هویت سیاسی و دینی خود را بازسازی می‌کند.
ج. امت مقاوم: این امت، نه منفعل بلکه مقاوم است؛ اربعین، نماد کنش‌گری جمعی در برابر ظلم و دعوت به عدالت جهانی است.
۴. اربعین و نظریه قدرت نرم شیعه
مطابق با تحلیل‌های ژئوپلیتیکی، اربعین به عنوان یک آیین فراملی، در ارتقای پرستیژ ژئوپلیتیکی تشیع نقش دارد:
الف. قدرت نمادین: حضور میلیونی زائران، قدرت نمادین شیعه را در عرصه جهانی بازنمایی می‌کند.
ب. قدرت فرهنگی: آیین اربعین، فرهنگ مقاومت، ایثار، و عدالت‌خواهی را به جهان معرفی می‌کند.
ج. قدرت هویتی: این آیین، هویت سیاسی شیعه را تثبیت و بازتولید می‌کند؛ هویتی که بر اساس مظلومیت، مشروعیت الهی، و عدالت‌محوری شکل گرفته است.
جایگاه تاریخی اربعین در کلام سیاسی شیعه
۱. آغاز تاریخی اربعین: زیارت جابر بن عبدالله انصاری
نخستین زیارت اربعین توسط جابر بن عبدالله انصاری، صحابی پیامبر (ص)، در روز بیستم صفر سال ۶۱ هجری قمری انجام شد. این زیارت، نه‌تنها یک کنش فردی بلکه یک بیعت تاریخی با امام مظلوم و رد سلطه امویان بود. جابر با غسل در فرات، احرام، و خشوع کامل، زیارتی را انجام داد که به نماد وفاداری به اهل بیت و آغاز سنت زیارت اربعین تبدیل شد.
۲. تثبیت اربعین در سنت شیعی
در قرون اولیه، به‌ویژه در عصر عباسی، تلاش‌هایی برای حذف یا محدودسازی زیارت کربلا صورت گرفت (مانند اقدامات متوکل عباسی). اما علما و محدثان شیعه، با تأکید بر روایات امامان، این سنت را حفظ و تثبیت کردند. شیخ طوسی در مصباح المتهجد و دیگر منابع، زیارت اربعین را به‌عنوان یک عمل مستحب مؤکد و نشانه ایمان معرفی کرده‌اند.
۳. اربعین در تقابل تاریخی با سلطه سیاسی
در طول تاریخ، اربعین به‌عنوان نماد مقاومت در برابر سلطه‌های سیاسی غاصب عمل کرده است. این مناسک، در برابر هژمونی سیاسی غالب، هویت شیعی را بازسازی و تثبیت کرده است. - در دوره‌های مختلف، از صفویه تا عصر حاضر، اربعین به بستری برای بازنمایی مشروعیت امامت و نفی مشروعیت سلطه‌های غیرالهی تبدیل شده است.
۴. اربعین و حافظه تاریخی شیعه
اربعین، حافظه تاریخی عاشورا را از طریق آیین‌های عزاداری، زیارت، و روایت‌گری زنده نگه داشته است. این حافظه، در برابر فراموشی تاریخی و تحریف‌های سیاسی، نقش بنیادین در شکل‌گیری هویت سیاسی شیعه ایفا کرده است. در ادبیات معاصر نیز، آثار متعددی مانند از عاشورا تا اربعین و پنجره‌های تشنه به بازآفرینی این حافظه پرداخته‌اند.
۵. اربعین در عصر مدرن: از آیین به جنبش اجتماعی
از دهه‌های اخیر، به‌ویژه پس از سقوط رژیم بعث در عراق، راهپیمایی اربعین به یک جنبش اجتماعی فراملی تبدیل شده است که نه‌تنها جنبه مذهبی بلکه سیاسی و ژئوپلیتیکی دارد. - این تحول، اربعین را از یک مناسک سنتی به یک نهاد قدرت نرم شیعه در عرصه جهانی بدل کرده است.
در واقع اربعین، در تاریخ تشیع، از یک زیارت فردی به یک آیین جمعی، و سپس به یک نهاد حافظه‌ساز و مقاومت‌گر تبدیل شده است. این تحول تاریخی، در کلام سیاسی شیعه، به معنای بازتولید مشروعیت امامت، تثبیت هویت سیاسی، و مقابله با سلطه‌های غاصب بوده است.
آنا: آیا چنان که برخی مدعی هستند اربعین و پیاده روی منسوب به آن پدیده‌ای نوظهور و بی سابقه در تاریخ اسلام و تشیع است؟
۱. زیارت اربعین: ریشه‌های متنی و تاریخی
الف. در منابع حدیثی شیعه، زیارت امام حسین (ع) در روز اربعین به‌صراحت توصیه شده است. مهمترین سند، روایت امام حسن عسکری (ع) است که زیارت اربعین را یکی از نشانه‌های مؤمن می‌داند (تهذیب الاحکام، شیخ طوسی).
ب. در تاریخ تشیع، زیارت اربعین همواره مورد توجه بوده، هرچند شدت و گستره آن در دوره‌های مختلف متفاوت بوده است. در قرون اولیه، به‌دلیل فشار‌های سیاسی و امنیتی، زیارت‌ها غالباً محدود و مخفیانه بوده‌اند.
۲. پیاده‌روی به سوی کربلا: سنتی کهن یا نوظهور؟
الف. پیاده‌روی به زیارت، به‌ویژه در فرهنگ شیعی عراق، سابقه‌ای طولانی دارد. در دوره‌های مختلف، زائران از شهر‌های نجف، حله، و حتی بغداد به‌صورت پیاده به کربلا می‌رفتند، به‌ویژه در مناسبت‌هایی، چون اربعین و عاشورا.
ب. در دوره عثمانی و سپس بعثی‌ها، این سنت با محدودیت‌های شدید مواجه شد. پس از سقوط رژیم صدام در ۲۰۰۳، امکان برگزاری آزادانه فراهم شد و پیاده‌روی اربعین به‌صورت میلیونی و جهانی گسترش یافت.
۳. اربعین امروزین: پدیده‌ای نو در شکل، نه در اصل
آنچه امروز شاهد آن هستیم میلیون‌ها زائر از ده‌ها کشور، خدمات مردمی گسترده، و پوشش رسانه‌ای جهانی بی‌سابقه است از نظر مقیاس و سازمان‌دهی. -، اما این به‌معنای نوظهور بودن اصل زیارت یا پیاده‌روی نیست، بلکه نشان‌دهنده تبلور جدید یک سنت دیرینه در بستر تحولات اجتماعی، سیاسی، و تکنولوژیک است.
اگر بخواهیم با دقت علمی سخن بگوییم، باید گفت: اربعین در اصل خود پدیده‌ای ریشه‌دار در تاریخ تشیع است، اما شکل امروزین آن به‌ویژه در قالب پیاده‌روی میلیونی تجلی نوینی از آن سنت دیرینه است، نه پدیده‌ای کاملاً نوظهور یا بی‌سابقه.
آنا: نگاه مقام معظم رهبری به عنوان زعیم جمهوری اسلامی ایران از نظر کلامی و تاریخی به مفهوم اربعین و ملزومات نظری آن چیست؟
با اتکا به بیانات و تحلیل‌های حضرت آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای (دام ظله)، نگاه ایشان به مفهوم اربعین، تلفیقی از بینش کلامی، تاریخی، تمدنی و سیاسی است. این نگاه، نه‌تنها به اصل زیارت و مناسک آن توجه دارد، بلکه به ملزومات نظری، پیام‌های اجتماعی، و ظرفیت‌های تمدن‌ساز آن نیز می‌پردازد.
نگاه رهبر انقلاب به اربعین و ملزومات نظری آن در کلام سیاسی
نگاه آیت‌الله خامنه‌ای به اربعین، نگاهی چندلایه و تمدنی است. ایشان این مناسک را نه‌تنها یک آیین مذهبی، بلکه یک نهاد سیاسی-اجتماعی و تمدن‌ساز می‌دانند که در خدمت بیداری اسلامی، امت‌سازی، و مقاومت فرهنگی قرار دارد. این نگاه، بر پایه مفاهیم کلامی، چون امامت، ولایت، و شهادت، و نیز بر اساس تحلیل‌های تاریخی و اجتماعی، شکل گرفته است.
۱. اربعین به مثابه امتداد قیام عاشورا
ایشان تأکید دارند که نخستین ثمرات قیام عاشورا در اربعین نمایان شد؛ بازگشت اهل بیت به کربلا در روز بیستم صفر، به تعبیر ایشان، نشان می‌دهد که «قیام هنوز تمام نشده» و باید در حافظه تاریخی امت اسلامی جاودانه شود. اربعین، در این نگاه، نه یک مناسبت سوگوارانه صرف، بلکه میعاد عشق و نشان تدبیر خاندان پیامبر (ص) برای زنده نگه داشتن فرهنگ شهادت و مقاومت است.
۲. اربعین و بیداری اسلامی
در دیدگاه ایشان، راهپیمایی اربعین به‌عنوان تجلی بیداری اسلامی است. این بیداری شامل:
الف. وحدت مسلمانان: شیعه و سنی در کنار هم، با شعار «حب‌الحسین یجمعنا»، اختلافات را کنار می‌گذارند.
ب. ارجحیت امت اسلامی بر ملیت و نژاد: زائران از ملیت‌ها و زبان‌های مختلف، در یک آیین مشترک گرد می‌آیند.
ج. بصیرت و دشمن‌شناسی: راهپیمایی اربعین، نماد آگاهی امت اسلامی از توطئه‌های تفرقه‌افکنانه دشمنان است. نمایش قدرت بسیج مردمی: این مراسم، قدرت نرم شیعه را در عرصه جهانی به نمایش می‌گذارد.
۳. اربعین و بازسازی هویت سیاسی امت اسلامی
آیت‌الله خامنه‌ای، راهپیمایی اربعین را بیعتی جمعی با امام مظلوم و رد مشروعیت سلطه‌های غاصب می‌دانند. این مراسم، فرصتی برای بازسازی هویت امت اسلامی بر اساس اصولی، چون ولایت، عدالت، و مقاومت است. ایشان تأکید دارند که اربعین، نقشه راه امت اسلامی برای مقابله با ظلم و تحقق عدالت جهانی است.
۴. اربعین و قدرت تمدنی تشیع
در نگاه ایشان، اربعین ظرفیت تبدیل شدن به نهاد تمدنی شیعه را دارد؛ آیینی که از دل مظلومیت عاشورا، قدرتی فرهنگی، اجتماعی و سیاسی پدید آورده است. این قدرت تمدنی، می‌تواند در برابر هژمونی فرهنگی غرب ایستادگی کند و الگوی جدیدی از همبستگی، اخلاق، و عدالت‌خواهی را به جهان معرفی کند.
۵. اربعین و مسئولیت نخبگان و امت
ایشان بار‌ها تأکید کرده‌اند که نخبگان فرهنگی، سیاسی و دینی باید پیام اربعین را به درستی فهم و منتقل کنند. این پیام، شامل مقاومت در برابر ظلم، حفظ وحدت امت، و تبیین فلسفه عاشورا است. راهپیمایی اربعین، به تعبیر ایشان، فرصتی برای بازخوانی مسئولیت‌های تاریخی امت اسلامی است.
آیت‌الله خامنه‌ای در بیانات خود، اربعین را با تعبیر «جاذبه مغناطیس حسینی» توصیف کرده‌اند. این تعبیر در کتاب «جاذبه حسینی» که گزیده‌ای از بیانات ایشان درباره اربعین و حضرت زینب (س) است، آمده است. ایشان می‌فرمایند: «شروع جاذبه مغناطیس حسینی، در روز اربعین است. این جاذبه است که جابربن‌عبدالله انصاری را از مدینه بلند می‌کند و به کربلا می‌کشاند». این تعبیر، نشان‌دهنده نگاه عمیق و تمدنی ایشان به اربعین است؛ یعنی حرکت اربعین نه‌تنها یک مناسک آیینی، بلکه یک نیروی جذب‌کننده جهانی است که دل‌های مؤمنان و آزادگان را به سوی حقیقت عاشورا می‌کشاند.
آنا: علت دشمنی وهابیت تکفیری با برگزاری مراسم اربعین حسینی چیست؟
دلایل معرفتی، سیاسی و تمدنی دشمنی وهابیت تکفیری با مراسم اربعین
۱. تقابل معرفتی با اصل امامت و زیارت
وهابیت با اصل زیارت قبور مخالف است و آن را بدعت می‌داند؛ در حالی که زیارت امام حسین (ع)، به‌ویژه در روز اربعین، در منابع شیعه مستند و مورد تأکید ائمه (ع) است- اربعین، تجلی عشق و ولایتمداری شیعه است؛ وهابیت که با اصل امامت و ولایت اهل بیت (ع) مشکل دارد، طبیعی است که با نماد‌های آن نیز دشمنی ورزد. به تعبیر آیت‌الله مکارم شیرازی، راهپیمایی اربعین «خار و خنجری در چشم و گلوی وهابیت» است، زیرا نشان می‌دهد که القائات آنان درباره بدعت بودن زیارت، در میان مردم بی‌اثر بوده است.
۲. شکست پروژه‌های تفرقه‌افکنانه وهابیت
مراسم اربعین، برخلاف خواست وهابیت، موجب وحدت شیعه و سنی و حتی جذب غیرمسلمانان شده است. شعار «حب‌الحسین یجمعنا» نشان می‌دهد که امام حسین (ع) فراتر از مرزهای مذهبی، به نماد جهانی عدالت و مقاومت تبدیل شده است. شکوه اربعین، این سؤال را در ذهن جهانیان ایجاد می‌کند که «در کربلا چه اتفاقی افتاده؟» و این همان چیزی است که دشمن از آن می‌هراسد.
۳. نمایش قدرت نرم و تمدن‌ساز شیعه
راهپیمایی میلیونی اربعین، بزرگ‌ترین تجمع مذهبی جهان است؛ این قدرت نرم، هژمونی فرهنگی وهابیت را به چالش می‌کشد. وهابیت که با حمایت برخی قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، در پی تضعیف تشیع است، از این نمایش عظیم مردمی احساس خطر می‌کند. با این حضور میلیونی، وهابیت درمی‌یابد که «القائاتشان سودی ندارد و روز به روز بر عشق مردم به این مکتب افزوده می‌شود».
۴. پیوند اربعین با مقاومت، تربیت و عدالت‌خواهی
مراسم اربعین، نه‌تنها آیینی مذهبی بلکه بیعتی سیاسی با امام مظلوم و رد مشروعیت سلطه‌های غاصب است. این مراسم، به تعبیر علما، باید به «مکتب عالی تربیت» تبدیل شود؛ جایی که انسان‌ها با توبه، اخلاق‌گرایی، و بصیرت، در مسیر سیدالشهدا گام بردارند. وهابیت که در بسیاری از موارد با نظام‌های سلطه‌گر هم‌پیمان است، از پیام عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی اربعین بیم دارد.
انتهای پیام/
