روز خبرنگار؛ از روایت تا حقیقت

فرید آزادبخت استادیار حقوق بین‌الملل و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی استان کرمانشاه در یادداشتی اختصاصی برای خبرگزاری آنا نوشت: در تقویم رسمی کشورها، «روز خبرنگار» صرفاً یک مناسبت صنفی نیست؛ بلکه آیینه‌ای است برای سنجش نسبت میان روایت و حقیقت.

خبرنگار در معنای اصیل خود، پاسدار آگاهی عمومی است؛ کسی که مأموریت دارد از ورای غبار روایت‌ها، حقیقت را جست‌وجو کند و آن را در معرض قضاوت همگانی قرار دهد، اما این مسیر، در جهان امروز، آکنده از تضادها، فشارها و تهدیدهاست؛ چراکه حقیقت در خلأ شکل نمی‌گیرد، بلکه محصول تقابل نیروهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است.

۱. از روایت تا حقیقت

روایت خبری برخلاف تصور عمومی آینه‌ای شفاف از واقعیت نیست؛ بلکه برشی انتخابی از جهان است که به‌واسطه‌ی زاویه دید خبرنگار و چارچوب رسانه، شکل می‌گیرد. در ادبیات مطالعات رسانه، این گزینش با نظریه‌ی «چارچوب‌بندی» (Framing) توضیح داده می‌شود؛ رویکردی که نخستین بار توسط اروینگ گافمن مطرح و بعدها بوسیله رابرت انتمن بسط یافت. چارچوب‌بندی تعیین می‌کند کدام جنبه‌های رویداد برجسته و کدام جنبه‌ها حذف شوند.

حقیقت، در این میان، بیشتر به یک افق متحرک می‌ماند تا مقصدی ثابت. خبرنگار حرفه‌ای، خود را در خدمت این جست‌وجو می‌داند، حتی اگر بداند که هر روایت، ناگزیر، برساخته‌ای نسبی است.

۲. رژیم‌های حقیقت و محدودیت‌های پنهان

میشل فوکو فیلسوف فرانسوی، اصطلاح «رژیم حقیقت» را برای توصیف مجموعه‌ای از نهادها، گفتمان‌ها و سازوکارهایی به کار برد که در هر جامعه تعیین می‌کنند چه چیز «حقیقت» به شمار می‌آید. رسانه‌ها ـ چه در جوامع آزاد و چه در نظام‌های اقتدارگرا ـ بخشی از این رژیم هستند.

در جوامع دموکراتیک، اگرچه قانون از آزادی بیان حمایت می‌کند، خبرنگار همچنان در معرض فشارهای سرمایه‌داری رسانه‌ای، منافع سیاسی گروه‌ها و وابستگی به آگهی‌دهندگان است.

در نظام‌های اقتدارگرا، رژیم حقیقت، یکپارچه‌تر و سخت‌گیرانه‌تر است؛ خبرنگار یا باید به تریبون رسمی بدل شود یا هزینه‌ی استقلال خود را بپردازد ـ هزینه‌ای که گاه به قیمت جان تمام می‌شود.
نمونه‌های واقعی از گزارشگران کشته‌شده یا زندانی‌شده ـ از «شیرین ابو عاقله» در فلسطین تا «جمال خاشقجی» در ترکیه ـ نشان می‌دهد که حتی در عصر جهانی‌شدن اطلاعات، مرزبانان حقیقت، همچنان در خط مقدم خطر قرار دارند.

۳. چالش‌های خبرنگاری در قرن بیست‌ویکم

بررسی‌های نهادهای بین‌المللی چون کمیته حفاظت از روزنامه‌نگاران (CPJ) و گزارشگران بدون مرز (RSF)، چالش‌های خبرنگاری را در چند محور اساسی خلاصه می‌کنند:

1. فشار سیاسی و سانسور

نمونه: در برخی کشورها، خبرنگاران به‌دلیل افشای فساد، با اتهامات امنیتی مواجه می‌شوند.

2. فشار اقتصادی و وابستگی رسانه‌ها

حتی در نظام‌های آزاد، سرمایه‌گذاران و آگهی‌دهندگان می‌توانند به‌طور غیرمستقیم جهت‌گیری رسانه را تغییر دهند.

3. چالش فناوری و سرعت

رقابت در انتشار سریع خبر در شبکه‌های اجتماعی، دقت و صحت را به حاشیه می‌راند.

4. تهدیدهای جانی و امنیتی

براساس آمار CPJ، تنها در سال ۲۰۲۳ بیش از ۹۰ خبرنگار در جریان مأموریت کشته یا مفقود شدند.

۴. آزادی بیان؛ بنیان حقوقی خبرنگاری آزاد

آزادی بیان در ماده ۱۹ اعلامیه جهانی حقوق بشر (۱۹۴۸) و ماده ۱۹ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (۱۹۶۶)، به‌عنوان حق بنیادین هر انسان شناخته شده است. این حق شامل آزادی جست‌وجو، دریافت و انتشار اطلاعات از هر نوع و بدون ملاحظات مرزی است.

با این حال، آزادی بیان مطلق نیست و محدودیت‌هایی چون احترام به حقوق دیگران، امنیت ملی و نظم عمومی در همان اسناد پذیرفته شده است، اما در عمل، دولت‌ها گاه این محدودیت‌ها را چنان تفسیر موسع می‌کنند که به ابزاری برای خاموش کردن صداهای انتقادی بدل می‌شود.

۵. رسالت فراتر از خبر

روز خبرنگار باید فرصتی برای تأمل در این پرسش باشد که آیا ما به حقیقت نزدیک‌تر شده‌ایم یا در میان امواج روایت‌های تحمیلی سرگردانیم؟ خبرنگار، در رسالت اصیل خود، وجدان بیدار جامعه است؛ کسی که حتی در تنگنای سانسور، می‌کوشد روزنه‌ای برای تنفس حقیقت باز کند.

«حقیقت، اگرچه گاه خاموش می‌شود، اما با قلمی صادق و دوربینی شجاع، دوباره جان می‌گیرد.»