از مغز تا سلول؛ مسیر تضعیف سیستم ایمنی در اثر استرس

یکی از مهم‌ترین سیستم‌هایی که تحت تأثیر استرس قرار می‌گیرد، سیستم ایمنی است. سیستم ایمنی ما از سلول‌ها، پروتئین‌ها و ارگان‌های متعددی تشکیل شده است که نقش اصلی‌اش مقابله با عوامل خارجی مثل ویروس‌ها و باکتری‌ها و داخلی مثل سلول‌های سرطانی است. وقتی بدن در معرض استرس مزمن قرار می‌گیرد، این سیستم دچار اختلالاتی می‌شود که از لحظه اول تشکیل سیگنال‌های هورمونی شروع می‌شود و در سطح سلولی و حتی مولکولی ادامه پیدا می‌کند.

اتصال عصبی-هورمونی-ایمنی: محور HPA

مرکز اصلی این واکنش، محور هیپوتالاموس، هیپوفیز، غدد فوق‌کلیه (HPA axis) است. وقتی بدن با یک موقعیت استرس‌زا مواجه می‌شود، هیپوتالاموس هورمون CRH را ترشح می‌کند. این هورمون به هیپوفیز دستور می‌دهد تا ACTH را وارد جریان خون کند و در نهایت، ACTH  باعث ترشح کورتیزول از غدد فوق‌کلیه می‌شود.
کورتیزول یکی از مهم‌ترین هورمون‌های استرس است. این هورمون در کوتاه‌مدت به بدن کمک می‌کند تا انرژی لازم برای مقابله با تهدید را داشته باشد، اما در بلندمدت، با مهار سیستم ایمنی، بدن را آسیب‌پذیرتر می‌کند.
به گفته رابرت ساپولسکی؛ دانشمند علوم اعصاب، انسان‌شناسی زیستی و نخستی‌شناسی: «کورتیزول در مقدار کم مفید است، اما در مقدار زیاد، دشمن بدن می‌شود.»

مهار فعالیت سلول‌های ایمنی

کورتیزول مستقیماً روی سلول‌های ایمنی اثر می‌گذارد. این هورمون تعداد لنفوسیت‌های T و B را کاهش می‌دهد، تولید آنتی‌بادی را محدود می‌کند، فعالیت سلول‌های کشنده طبیعی (NK cells) را کاهش می‌دهد و فرآیند فاگوسیتوز توسط ماکروفاژها را مهار می‌کند.
این سلول‌ها نقش کلیدی در تشخیص و از بین بردن عوامل بیماریزا دارند. بنابراین، وقتی سطح کورتیزول بالا می‌رود، بدن در برابر ویروس‌ها، باکتری‌ها و حتی سلول‌های سرطانی آسیب‌پذیرتر می‌شود.
دانشمندان معتقدند افراد تحت استرس مزمن دو برابر بیشتر احتمال دارد به سرماخوردگی ویروسی مبتلا شوند.

استرس و واکسن؛ پاسخ ضعیف‌تر بدن

یکی دیگر از شواهد قاطع بر ضعیف‌شدن سیستم ایمنی در شرایط استرس، تحقیقاتی است که نشان داده‌اند افراد تحت استرس مزمن پاسخ ضعیف‌تری به واکسن‌ها می‌دهند. مطالعات نشان داده‌اند که افراد استرسی در مقایسه با افراد آرام‌خاطر، سطح پایین‌تری از آنتی‌بادی‌ها بعد از واکسیناسیون توسعه می‌دهند.
این موضوع نشان از این دارد که سیستم ایمنی در این شرایط نه تنها ضعیف‌تر است، بلکه قادر به یادگیری و حافظه ایمنی کمتری هم دارد. بنابراین استرس می‌تواند واکسن‌ها کم‌اثر کند.

اثر استرس بر سیستم ایمنی از دید سلولی

این موضوع فقط در سطح سیستمیک مشهود نیست. در سطح سلولی هم، استرس تغییراتی ایجاد می‌کند. ترشح مداوم کورتیزول باعث کاهش تکثیر لنفوسیت‌ها می‌شود و فعالیت ژن‌های مرتبط با پاسخ ایمنی را مهار می‌کند.
به علاوه، استرس باعث افزایش ترشح یک پروتئین به نام GILZ می‌شود که مستقیماً مسیر یکی از مرکزی‌ترین مسیرهای التهابی و ایمنی را مهار می‌کند.
این مهار به این معناست که سلول‌های ایمنی نه تنها فعالیت کمتری دارند، بلکه قادر به تولید پروتئین‌های دفاعی و سایتوکاین‌های ضروری هم نیستند. این وضعیت در بلندمدت می‌تواند به افزایش خطر عفونت‌های مکرر، طولانی‌تر شدن دوره بیماری و حتی بروز بیماری‌های خودایمنی منجر شود.

استرس و التهاب خاموش

جالب‌تر اینکه، در حالی که کورتیزول به عنوان یک ضدالتهاب طبیعی عمل می‌کند، استرس مزمن در عین مهار التهاب حاد، می‌تواند باعث التهاب مزمن و خاموش شود. این نوع التهاب  که به آن «اینفلِیم‌آجینگ» (Inflammaging) هم می‌گویند، در پس بسیاری از بیماری‌های مزمن انسان‌های مدرن، از جمله بیماری‌های قلبی-عروقی، دیابت نوع ۲ و حتی برخی سرطان‌ها، دیده می‌شود.
این التهاب خاموش به دلیل تراکم سلول‌های ایمنی فعال‌نشده و ترشح مداوم عوامل التهابی ایجاد می‌شود. در عین حال، سیستم ایمنی در این شرایط نه تنها نمی‌تواند به خوبی با عوامل بیماریزا مبارزه کند، بلکه خود بافت‌های سالم بدن را هم ممکن است هدف قرار دهد. محققان عقیده دارند ترس می‌تواند سیستم ایمنی را از دفاع کردن بازدارد و در عین حال باعث آسیب خودبه‌خودی شود.

استرس و ایمنی از دید اپی‌ژنتیک

در سال‌های اخیر، شواهد بیشتری درباره تأثیر استرس بر اِپی‌ژنتیک سلول‌های ایمنی ظاهر شده است. استرس مزمن می‌تواند باعث متیلاسیون DNA ژن‌های کلیدی در سلول‌های ایمنی شود، که این امر منجر به کاهش دائمی فعالیت آن‌ها می‌شود. این تغییرات می‌توانند به صورت "حافظه استرس" در سلول‌ها ثبت شوند و حتی به نسل‌های بعدی منتقل شوند. بنابراین استرس نه تنها تأثیرات فوری دارد، بلکه می‌تواند دست به تغییراتی در نحوه فعالیت ژن‌های ما بزند.

استرس و سیستم ایمنی از دید تکاملی

از دید تکاملی، این واکنش سیستم ایمنی در مقابل استرس قابل درک است. در محیط‌هایی که خطرات فیزیکی شدید وجود داشتند مثل شکارچیان وحشی، بدن بهتر بود انرژی خود را صرف مقابله با تهدید فوری کند، نه سیستم ایمنی. بنابراین، تضعیف موقت سیستم ایمنی یک استراتژی انطباقی بود که بقا را در کوتاه‌مدت افزایش می‌داد.
اما در دنیای مدرن، جایی که استرس‌های فیزیکی جای خود را به استرس‌های اجتماعی و ذهنی داده‌اند، این مکانیسم که یک‌باره مفید بود، اکنون یک عامل خطر محسوب می‌شود.

چه می‌توان کرد؟

با وجود تمام این یافته‌ها، خبر خوب این است که بدن ما به شگفتی قابلیت تطبیق دارد. کاهش استرس از طریق روش‌های مختلف از جمله مدیتیشن، ورزش منظم، خواب کافی و تعاملات اجتماعی مثبت می‌تواند سطح کورتیزول را کاهش دهد و فعالیت سیستم ایمنی را بهبود بخشد.
مطالعات نشان داده‌اند که افرادی که به طور منظم مدیتیشن می‌کنند، سطح پایین‌تری از کورتیزول دارند و پاسخ ایمنی قوی‌تری نسبت به استرس دارند. همچنین، ورزش متوسط منظم باعث افزایش ترشح عوامل ضدالتهاب می‌شود و این ترکیب به حفظ تعادل ایمنی کمک می‌کند. پس سلامت ایمنی، تنها به مواد غذایی یا واکسن‌ها بستگی ندارد، بلکه به نحوه مدیریت استرس هم وابسته است.

بنابراین، استرس چیزی بیش از یک احساس ناخوشایند در سر و سینه است. آن یک سیگنال شیمیایی است که از مغز شروع می‌شود، از طریق خون منتقل می‌شود و در نهایت سلول‌های ایمنی ما را متوقف می‌کند. وقتی می‌گوییم "استرس دارم"، در واقع باید بدانیم که سیستم دفاعی بدنمان هم در حال کاهش ظرفیت است.
فهمیدن این ارتباط بین ذهن و بدن، نه تنها به ما کمک می‌کند تا بهتر با استرس مقابله کنیم، بلکه یادآوری می‌کند که سلامت واقعی یک تعادل است، تعادلی که تنها از طریق نگهداری از ذهن، روان و رابطه‌هایمان با دیگران میسر می‌شود.