تحول در نظام مالی دانشگاه آزاد؛ از شهریه محوری تا درآمدزایی پایدار
آنا: به‌عنوان نخستین پرسش، تأثیر حرکت دانشگاه به‌سوی دانشکده‌های موضوع‌محور بر بودجه دانشگاه را چگونه ارزیابی می‌فرمایید؟
امینی: بر اساس سند تحول و تعالی دانشگاه، چندین چرخش تحول‌آفرین داشته‌ایم که یکی از آن‌ها در حوزه نظام دانشی است و دانشگاه را از روند پیشین خود به‌سوی دانشگاه حل مسئله و دانشگاهی با ارتباط بسیار نزدیک با جامعه، به‌ویژه صنعت، سوق می‌دهد. این روند و فرایند ایجاد دانشکده‌های موضوعی، به شکل‌گیری بهتر این ارتباط، موضوع‌محور شدن فعالیت‌ها و ورود منسجم به حل مسائل اجتماعی کمک می‌کند. بی‌تردید، در قبال این روند حل مسئله، پیامدهای مالی و درآمدهای مثبتی نیز حاصل خواهد شد. ما بسیار خوشبین هستیم که توسعه دانشکده‌های موضوعی در سطح واحدها و استانها، بر اساس سیاست‌های جدید ریاست محترم دانشگاه، به تنوع‌بخشی درآمدی دانشگاه از منظر بودجه‌ای نیز کمک نماید.
آنا: در حال حاضر بودجه‌ریزی دانشگاه به‌صورت بودجه‌ریزی عملکردمحور است یا بودجه‌ریزی بر مبنای برنامه؟
امینی: بر اساس دو بخش از اقدامات مندرج در سند تحول و تعالی دانشگاه، شامل بسته پایداری اقتصادی و بهره‌وری اقتصادی، و همچنین بسته ارتقای فرهنگ سازمانی دانشگاه، حرکت به‌سوی بودجه‌ریزی بر مبنای عملکرد از وظایف ماست. در بخش درآمدهای غیرشهریه‌ای نیز کوشیده‌ایم تا این مدل بودجه‌ریزی را به‌تدریج پیاده‌سازی کنیم. در مدل شهریه‌ای، با توجه به روند فعلی حسابداری دانشگاه که به‌صورت تعهدی است و شهریه نیز به شکل تعهدی ثبت می‌شود، تفاوت‌هایی با بودجه‌ریزی عملکردمحور وجود دارد. بدیهی است اگر بخواهیم کل بودجه دانشگاه را بر مبنای عملکرد تنظیم کنیم، لازم است هفت تا ده اقدام پیش‌نیاز، از جمله استقرار حسابداری بر مبنای بهای تمام‌شده، انجام شود تا امکان اجرای کامل بودجه‌ریزی عملکردمحور فراهم گردد.
آنا: چه برنامه‌هایی برای ارتقای بهره‌وری و شفافیت در تخصیص و مصرف بودجه دانشگاه در نظر دارید؟
امینی: خوشبختانه با حمایت‌های ریاست محترم دانشگاه و هیئت امنای گرامی، در زمینه بودجه‌ریزی و با توجه به اهمیتی که برای بودجه به‌عنوان یک برنامه مالی یک‌ساله قائل هستند و بر آن تأکید می‌ورزند، این موضوع با جدیت بیشتری در دانشگاه پیگیری می‌شود. مایه خرسندی است که ریاست محترم دانشگاه، زمان قابل توجهی، بیش از ۱۱۰ تا ۱۲۰ ساعت، به‌صورت حضوری برای تدوین بودجه اختصاص داده‌اند. حضور هیئت امنای استانی، هسته‌های فکری مستقر در استانها و هیئت امنای مرکزی در این جلسات، کمک شایانی به استقرار نظام انضباط مالی در چهارچوب برنامه مالی دانشگاه کرده است. سامانه‌هایی نظیر «حساب‌یار»، «سامانه بودجه» و سایر سامانه‌ها مانند «آموزش‌یار» و «پژوهش‌یار» نیز در این مسیر مؤثر بوده‌اند و به‌تدریج ما را در تخصیص بودجه بر اساس برنامه و در قالبی مشخص و نظام‌مند یاری می‌دهند. البته با توجه به گستردگی دانشگاه آزاد اسلامی در سطح کشور و وجود بیش از ۴۰۰ واحد دانشگاهی، و با احتساب مدارس و سایر مجموعه‌های آموزشی، نزدیک به ۱۰۰۰ واحد یا مجموعه آموزشی تحت پوشش دانشگاه، این امر بسیار بزرگ و دشوار است، اما در حال حرکت به این سمت هستیم و به نظر اینجانب، در سال‌های اخیر اقدامات بسیار خوبی در این زمینه انجام شده است.
آنا: مهم‌ترین چالشی که در چند سال اخیر در زمینه مالی و بودجه با آن مواجه بوده‌اید چیست؟
امینی: روند حرکت ما در زمینه افزایش درآمدها و پوشش هزینه‌ها بسیار مطلوب بوده است. دوره پرفشار گذشته را پشت سر گذاشته‌ایم و دانشگاه، با تکیه بر روندهای حرکتی مثبت خود، به دستاوردهای خوبی دست یافته است. براساس گزارش‌های تهیه‌شده از مستندات مالی از دهه ۸۰ تاکنون و بررسی آن‌ها در چهار سال اخیر، رشد درآمدها قابل قبول و برنامه‌محور بوده است. در زمینه پوشش هزینه‌ها نیز، دانشگاه دوره پرفشار دو تا چهار سال اخیر را پشت سر گذاشته است. در یک تا دو سال گذشته، با ایجاد تفاوت مثبت بین درآمد و هزینه، فرصت‌هایی برای سرمایه‌گذاری به وجود آمده است.
اما به‌عنوان یک چالش، به نظر بنده، نوع توزیع درآمدها میان استانها و واحدها—اعم از همگن یا ناهمگن بودن آن—و همچنین زمان‌بندی ورود منابع نقدی نسبت به درآمدهای دانشگاه در ماه‌های مختلف، همچنان از چالش‌های جدی دانشگاه به شمار می‌رود. ما با استفاده از راهکارهایی همچون ایجاد تاب‌آوری، تلاش کرده‌ایم این وضعیت را مدیریت کرده و پرداخت هزینه‌های قانونی مانند بیمه و مالیات را به صورت متمرکز انجام دهیم تا این چالش کمترین اثر منفی را داشته باشد. با این حال، ورود منابع نقدی و توزیع نابرابر آن‌ها از نظر زمانی، همچنان موضوعی است که با استفاده از سیاست‌های تاب‌آورانه در پی مدیریت آن هستیم.
آنا: آیا توانسته‌اید بخش خصوصی یا نهادهای عمومی را برای مشارکت جلب نمایید؟
امینی: با توجه به رویکرد دانش‌بنیان دانشگاه و فرآیند تبدیل ایده به ثروت که در دستور کار ماست، بی‌تردید به همکاری بخش خصوصی و نهادهای عمومی نیاز داریم. در برخی موارد، تلاش شده است تا پروژه‌ها به‌صورت مشترک اجرا شوند. در حال حاضر، چند پروژه دانش‌بنیان از جمله طرح پرورش ماهیان خاویاری، به‌صورت شرکت‌های مشترک میان دانشگاه و بخش خصوصی در حال اجراست و چند واحد دانشگاهی نیز در این پروژه مشارکت دارند. همچنین، شبکه‌ای از واحدهای دانشگاهی فعال در حوزه آبزیان نیز در این طرح همکاری می‌کنند.
از دیگر پروژه‌ها، می‌توان به پروژه "نگین بذر" در حوزه اقتصاد دانش‌بنیان اشاره کرد که در حال حاضر، بیش از ۴۰ تا ۵۰ درصد نیاز کشور را تأمین می‌کند و روند توسعه آن ادامه دارد. همچنین، شرکت "مهیار دانش" با دارا بودن بیش از ۹۰۰ اسکوپ آزمایشگاهی، مسئولیت ارزیابی استاندارد بسیاری از محصولات کشور را بر عهده دارد. دانشگاه در طرح توسعه فولاد نیز مشارکت داشته و قصد دارد فعالیت خود را در حوزه‌های دانش‌بنیان گسترش دهد. ما از مشارکت در پروژه‌های کوچک نیز استقبال می‌کنیم.
با این حال، به نظر بنده، نیازمند ایجاد نظام و نهادهای مالی مؤثر هستیم تا زمینه مشارکت گسترده‌تر بخش خصوصی و عمومی فراهم شود و منابع و سرمایه‌های آن‌ها به‌سمت توسعه دانشگاه—به‌ویژه در حوزه‌های دانش‌بنیان—جذب گردد. به باور من، در این زمینه ظرفیت‌های بسیاری برای کار وجود دارد.
آنا: با توجه به توضیحات شما، آیا برنامه‌ای برای استفاده از ظرفیت بازار سرمایه و بازار پول دارید؟
امینی: خوشبختانه با نگاه مثبت ریاست محترم دانشگاه و بر اساس راهکنش‌ها و اقدامات مندرج در سند تحول و تعالی دانشگاه، استفاده از ظرفیت بازار سرمایه و بازار پول قطعاً در دستور کار قرار دارد. در حال حاضر، در حال تدوین ساختار کلی نهادهای مالی مورد نیاز دانشگاه برای بهره‌برداری بهینه از این ظرفیت‌ها هستیم. این اقدام با همکاری یک مجموعه مشاوره‌ای در حال انجام است و پیش‌بینی می‌شود طی یک تا دو ماه آینده، این ساختار آماده شود. پس از آن، فرآیند ورود به بازار سرمایه آغاز خواهد شد. در حال حاضر نیز چند شرکت در حوزه سرمایه‌گذاری و تسهیل امور سرمایه‌گذاری با دانشگاه همکاری دارند. به نظر ما، یکی از عرصه‌هایی که می‌تواند منطبق با شعار سال در خصوص «سرمایه‌گذاری برای تولید» باشد، بازار سرمایه است. تلاش ما این است که با ایجاد ساختار منسجم نهادهای مالی مرتبط با دانشگاه، به این بازار ورود کنیم. همچنین، این حوزه می‌تواند به عنوان بستری آموزشی برای دانشجویان رشته‌های مالی دانشگاه نیز مورد استفاده قرار گیرد.
آنا: جنابعالی بر حمایت از فعالیت‌های دانش‌بنیان تأکید کردید. آیا مدل اقتصادی مشخصی برای تأمین مالی دانشگاه از محل فعالیت‌های دانش‌بنیان و تجاری‌سازی فناوری طراحی کرده‌اید؟
امینی: یکی از زیرساخت‌های اساسی در این زمینه، همان‌طور که اشاره شد، نهادسازی مالی است. البته صندوق پژوهش و فناوری دانشگاه نیز در حال حاضر از این نوع فعالیت‌ها حمایت می‌کند. مدل مدنظر ما مشخص و تعریف‌شده است: چنانچه فردی دارای ایده‌ای دانش‌بنیان باشد، یا گروهی از دانشجویان و اساتید ایده‌ای را ارائه دهند، این ایده باید در مسیری قرار گیرد که نهایتاً به تشکیل یک شرکت یا مجموعه منجر شود. دانشگاه در این شرکت سهام‌دار خواهد بود و پس از رسیدن شرکت به مرحله بلوغ و خروج از وضعیت اسپین‌آف یا اسپین‌آوت، و ورود به عرصه اقتصادی، سهم دانشگاه از سود حاصل، صرف حمایت از شرکت‌های نوپای دیگر خواهد شد. ما چرخه‌ای را مطابق با برنامه‌های ریاست محترم دانشگاه طراحی کرده‌ایم که همان‌گونه که دانشگاه نیروی انسانی متخصص به جامعه تحویل می‌دهد، باید بتواند تیم‌های تولیدی، صنعتی و خدماتی قوی، مدیران عامل توانمند و شرکت‌هایی که در حل مسائل جامعه نقش دارند را نیز پرورش دهد. این فرآیند در حال شکل‌گیری است و زیرساخت‌ها و زنجیره آن در حال تکمیل‌اند. در این زنجیره، نهادسازی مالی و صندوق پژوهش و فناوری دانشگاه نقش بسیار مهمی دارند. همچنین، استفاده از مدل‌های نوین تأمین مالی، مانند جمع‌سپاری (Crowdfunding)، نیز در برنامه‌های دانشگاه قرار دارد که ان‌شاءالله از آن‌ها بهره‌برداری خواهد شد.
آنا: چه سازوکارهایی برای بهره‌برداری اقتصادی از دارایی‌های فیزیکی و معنوی دانشگاه در نظر گرفته شده است؟
امینی: در بسته دهم سند تحول و تعالی دانشگاه که مربوط به ارتقاء بهره‌وری و پایداری اقتصادی است، بر این موضوع تأکید شده است. یکی از اقدامات دانشگاه در سال‌های اخیر، بهره‌ور کردن منابع در اختیار، از جمله منابع فیزیکی، بوده است. دانشگاه طی نزدیک به چهار دهه فعالیت خود، توانسته است ساختار فیزیکی خود را از لحاظ اماکن، زمین‌ها و تجهیزات در شهرهای مختلف کشور ایجاد کند. هنر ما در حال حاضر این است که چگونه این امکانات را وارد چرخه اقتصادی بهره‌ور کنیم. امیدواریم مدیران در سطوح مختلف با اجرای سیاست‌ها و راهکنش‌های مندرج در سند تحول و تعالی، در تحقق این هدف نقش مؤثری ایفا کنند.
دارایی‌های معنوی، از جمله برند دانشگاه، دارایی‌های نامشهود و سرمایه فکری نیز از اهمیت بالایی برخوردارند. دانشگاه دارای بیش از بیست‌و‌چند هزار عضو هیئت علمی است که عمدتاً در رتبه‌های استادیاری و بالاتر فعالیت دارند و این، خود یک دارایی ارزشمند است. در ساختار دانشکده‌های موضوع‌محور، نقش اعضای هیئت علمی نه‌تنها به عنوان آموزش‌دهنده و پژوهشگر در گروه علمی خود، بلکه به‌عنوان فردی که در حل مسائل جامعه نیز نقش‌آفرین است، تعریف شده است. این نشان‌دهنده توجه جدی دانشگاه به سرمایه فکری و دارایی‌های معنوی آن است.
آنا: سهم بودجه فعلی دانشگاه از محل درآمدهای غیرشهریه‌ای چقدر است؟
امینی: این سهم، متنوع است. بر اساس سند تحول و تعالی و مأموریت سال چهارم که در حال حاضر در آن قرار داریم (سال مالی دانشگاه از اول تیرماه ۱۴۰۳ تا ۳۱ خرداد ۱۴۰۴ است)، باید بیش از ۲۰ درصد درآمدهای دانشگاه از محل درآمدهای غیرشهریه‌ای تأمین شود. با توجه به برآوردهای اولیه و در نظر گرفتن این‌که هنوز سه تا چهار ماه از سال مالی باقی مانده است، پیش‌بینی می‌شود این هدف محقق شود.
درآمدهای دانشگاه شامل درآمدهای شرکت‌ها، هیئت امنا، بخش‌های پژوهشی و فناوری، خدمات دانشجویی، حوزه تحول کشاورزی، حوزه پزشکی و پیراپزشکی، بیمارستان‌ها، عرصه علوم تربیتی، مدارس سما و کودکستان‌های تاک است. با در نظر گرفتن مجموع این درآمدها، در حال حاضر بیش از ۲۰ درصد، احتمالاً حدود ۲۴ تا ۲۵ درصد از درآمدهای دانشگاه از محل منابع غیرشهریه‌ای تأمین می‌شود. ترکیب درآمدی دانشگاه در حال حرکت به‌سوی تنوع بیشتر است و به‌تدریج، وابستگی به شهریه کاهش و سهم فعالیت‌های غیرشهریه‌ای افزایش خواهد یافت.
آنا: چشم‌انداز بودجه و برنامه‌ریزی دانشگاه برای پنج سال آینده چیست؟
امینی: به نظر بنده، با توجه به این‌که یک سال دیگر از اجرای سند تحول و تعالی باقی مانده است ـ و ممکن است این روند برای یک یا دو سال دیگر نیز ادامه یابد یا برنامه‌ای جدید تدوین شود ـ اهداف مشخصی برای این دوره تعریف شده‌اند.
دوره‌ی پرفشار گذشته که در آن هزینه‌ها در برخی موارد حتی از درآمدها نیز بیشتر بود و دانشگاه به نقطه‌ی سر به‌سر نزدیک شد، پشت سر گذاشته شده است. خوشبختانه، در حال حاضر در شرایطی قرار داریم که می‌توانیم سرمایه‌گذاری کنیم و با توجه به روند موجود، افق سه تا چهار سال آینده دانشگاه بسیار مثبت ارزیابی می‌شود.
این خوش‌بینی از دو منظر قابل توجه است: نخست، از منظر اقبال اجتماعی و رشدی که در صنعت آموزش و تقاضای آموزشی ایجاد شده است و نیز عرضه‌ای که ما براساس تحولات و رویکردهای جدید ارائه می‌دهیم؛ به‌گونه‌ای که توانسته‌ایم تقاضای آموزشی را به سمت دانشگاه آزاد سوق دهیم. دوم، از منظر تحول در نظام آموزشی، نظام دانشی و رویکردهای آموزش عالی؛ که به‌نظر می‌رسد طی سه تا پنج سال آینده، به افزایش سهم دانشگاه آزاد اسلامی در نظام آموزش عالی کشور منجر خواهد شد.
انتهای پیام/
