تبیین ژرفای علم دینی و چشم‌انداز آینده آن از نگاه دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی
به گزارش خبرگزاری آنا، حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه، در دوره علم دینی در موسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام که در مشهد برگزار شد، سخنان خود را با قدردانی از تمامی دست‌اندرکاران و مشارکت‌کنندگان در این جهاد علمی آغاز کرد. وی از مسئولان موسسه که بستری برای این حرکت علمی فراهم آورده بودند، اساتید دوره که با ارائه مباحث خود بر غنای آن افزودند و فضلای عزیزی که چه به صورت فیزیکی از مشهد و شهرهای دیگر و چه به صورت مجازی در این دوره حضور داشتند، صمیمانه تشکر کرد. او این حرکت‌ها را کارهای سخت و موضوعات دشوار توصیف کرد و بر اهمیت همت جمعی در پیشبرد آن تأکید ورزید.
دشواری‌های علم دینی و لزوم حوصله و حلم
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به نوپا بودن مباحث علم دینی و تفاوت آن با علوم سنتی که قرن‌ها مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌اند، اظهار داشت: عمر چندانی از این مباحث نمی‌گذرد و طبیعتاً نظرات، نظریه‌های مختلف و دیدگاه‌های متفاوتی هم در بحث علم دینی وجود دارد که حتماً در این دوره منتقل شده است. وی بر این باور است که انتظار رسیدن به دستاوردهای عالی و متعالی در زمان کوتاه، انتظاری غیرواقع‌بینانه است.
استاد خسروپناه در تبیین نیاز به صبر و استقامت در این مسیر، به روایات اسلامی اشاره کرد که در آنها علم و حلم در کنار یکدیگر ذکر شده‌اند. او تصریح کرد: این بحث‌ها حوصله می‌خواهد که در روایات انقدر علم و حلم با هم جمع شده، در این مباحث آدم می‌فهمد چرا اینگونه کارهای علمی حلم زیادی لازم است. وی برای نشان دادن عمق این دشواری، به سخنی از آیت‌الله‌العظمی وحید خراسانی (مدظله‌العالی) استناد کرد که می‌فرمودند: بعضی از این مباحث مثل این است که آدم با یک سوزنی از یک کوهی غار درآورد. استاد خسروپناه با اشاره به اینکه این مثال برای علومی است که قرن‌ها چکش‌کاری شده‌اند، بیان داشت که کار در حوزه علم دینی که سابقه کمتری دارد، به مراتب سخت‌تر و دشوارتر است.
وی همچنین به وجود دیدگاه‌های موافق و مخالف در این مباحث اشاره و تأکید کرد که انسان باید با صبر، حوصله و تحمل به پیش برود تا به نتیجه مطلوب دست یابد.
مروری بر پیشرفت‌ها و شناسایی خلاء‌ها در علم دینی
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با توجه به تجربیات خود در مباحث سیاستگذاری کلان کشور و مطالعات هفت تا هشت ساله در حوزه حکمرانی، به ارزیابی وضعیت فعلی علم دینی پرداخت. او هدف خود را شناسایی خلاء‌ها و کار زمین‌مانده در این حوزه معرفی کرد و بیان داشت: می‌خواهیم ببینیم بحث علم دینی چقدر پیشرفت رفته و کجا خلاء داریم و کار زمین‌مانده‌مان کجاست.
استاد خسروپناه به پیشرفت‌های قابل توجه در مباحث فلسفه علم دینی اشاره کرد و گفت: در بحث علوم انسانی و علوم اجتماعی اسلامی، مباحث فلسفه این مباحث یعنی فلسفه علم دینی کارهای خوبی انجام شده است. وی افزود که هم بنیان‌ها و مبانی نظری علم دینی شامل مباحث هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی، انسان‌شناختی، ارزش‌شناختی و جهان‌شناختی تدوین شده است.
از دیگر دستاوردهای مهم، توسعه روش‌شناسی در این حوزه است. استاد خسروپناه با اشاره به اینکه تا حدود بیست سال پیش، خلاء بزرگی در زمینه روش‌های تولید علم دینی وجود داشت، خاطرنشان کرد: الان در این دو دهه اخیر روش‌های مختلفی را محققین ارائه کرده‌اند برای تولید علم دینی و علوم انسانی و علوم اجتماعی ولو روش‌ها هم متفاوت است ولی می‌شود گفت روش‌های منقح و اثربخشی هستند.
فلسفه‌های مضاف و افق‌های جدید در علم دینی
با وجود این پیشرفت‌ها، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی تأکید کرد که هنوز هم جای کار فراوانی در فلسفه علم دینی وجود دارد. وی این امر را طبیعی دانست، چرا که مباحث فلسفه‌های مضاف، مخصوصاً علوم انسانی، پایان‌ناپذیرند و مرتب با پرسش‌های جدید معرفت‌شناختی و جامعه‌شناختی مواجهیم.
استاد خسروپناه به یک حوزه جدید و کمتر کاوش شده اشاره کرد که پتانسیل بالایی برای تحقیقات آینده دارد: الان یکی از بحث‌های جدیدی که در حوزه تقریباً می‌شود، بحث‌های نسبت کوانتوم علوم انسانی است. این اظهارنظر، افق‌های جدیدی را برای پژوهشگران علم دینی گشوده و نشان‌دهنده پویایی و ظرفیت بالای این حوزه برای نوآوری و تعمق بیشتر است.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، در ادامه سخنان خود پیرامون علم دینی، به تشریح ابعاد پیشرفته و کمتر شناخته‌شده این حوزه پرداخت. وی با معرفی پارادایم‌های نوین در علوم انسانی متأثر از فیزیک کوانتوم و همچنین تبیین روش‌های سه‌گانه استنباط از نصوص دینی، افق‌های جدیدی را برای پژوهشگران ترسیم کرد.
پارادایم‌های کوانتومی در علوم انسانی: چالشی نو برای علم دینی
استاد خسروپناه در ابتدای بخش دوم سخنان خود، به پدیدار شدن رویکردهای نوین در علوم انسانی، متأثر از فیزیک کوانتوم اشاره کرد و گفت: بحث‌هایی تحت روانشناسی کوانتومی، جامعه‌شناسی کوانتومی، اقتصاد کوانتومی شاهدیم. وی با تأکید بر اینکه اصول مطرح شده در فیزیک کوانتوم، از سنسورهای کوانتومی و کامپیوترهای کوانتومی گرفته تا ارتباطات کوانتومی، بیولوژیک کوانتومی و هوش مصنوعی کوانتومی، به شدت بر علوم انسانی تأثیر می‌گذارند، این پدیده را یک پارادایم جدید خواند.
وی ایشان این پارادایم را نه پوزیتیویستی و نه هرمنوتیکی دانست و آن را یک چالش کاملاً جدید در فلسفه علوم انسانی قلمداد کرد که هنوز در کشور ما به آن پرداخته نشده است. وی افزود: کشورهای غربی کتاب‌های مختلف در باب اقتصاد کوانتومی دارند.
استاد خسروپناه با توجه به اینکه اقتصاد، به دلیل نزدیکی به ریاضیات و علوم طبیعی، اولین حوزه‌ای است که تحت تأثیر این پارادایم قرار می‌گیرد، پرسشی اساسی مطرح کرد: نسبت علوم انسانی اسلامی، اقتصاد اسلامی با کوانتوم چی می‌شود؟ او این بحث را یک بحث فلسفی علوم انسانی خواند که جای کار دارد و به پژوهشگران حوزه علم دینی پیشنهاد داد تا به این موضوع ورود کنند.
روش‌شناسی نوین در استفاده از نصوص دینی: از استفهامی تا شبکه‌ای
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در ادامه به یکی از مهمترین کارکردهای علم دینی یعنی پاسخگویی به مسائل روزمره جامعه با استفاده از نصوص دینی پرداخت. وی با اشاره به چالش‌هایی نظیر اعتیاد، طلاق، آسیب‌های اجتماعی فراوان و مسائل حوزه بهزیستی مانند بیماری اوتیسم، این پرسش را مطرح کرد که چطور ما از منظر اسلام چطور با این‌ها تعامل داشته باشیم؟
استاد خسروپناه در پاسخ به این پرسش، به روش‌های مختلف استفاده از نصوص دینی اشاره کرد. وی ابتدا از روش استفهامی نام برد که در آن با استفاده از اصول فقه متعارف، از آیات و روایات استنباط شده و به الگوهایی برای حل مسائل می‌رسیم. وی این روش را ناکافی دانست و به نقش شهید صدر در تکمیل آن اشاره کرد که روش استنطاقی را به آن اضافه کرد. شهید صدر این روش را تحت عنوان تفسیر موضوعی در کتاب المدرسه القرآنیه خود مطرح کرده است.
اما از دیدگاه استاد خسروپناه، حتی ترکیب این دو روش نیز برای حل مسائل پیچیده‌ای که روزمره با آنها مواجهیم، کافی نیست. او پیشنهاد کرد که روش تفسیر شبکه‌ای و شجره‌ای نیز باید به این دو روش اضافه شود. بنابراین، وی سه روش را برای استفاده از نصوص دینی جهت حل مسائل امروز جامعه معرفی کرد: روش استفهامی، روش استنطاقی و روش شبکه‌ای یا شجره‌ای.
استاد خسروپناه با اشاره به کاربست عملی این روش‌ها، به نگارش ۲۴ پایان‌نامه دکتری با استفاده از این روش‌ها اشاره کرد که به موضوعاتی نظیر استفاده از تکنولوژی آموزشی، منابع انسانی سبز در مدیریت و پرستاری حکیمانه پرداخته‌اند. وی تأکید کرد که این روش‌ها همگی مفید و مؤثر و ارزشمند هستند.
جایگاه فلسفه‌های مضاف و عقل نظری و عملی در کشف نظریه علم دینی
در بخش پایانی سخنان خود، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی به نقش فلسفه‌های مضاف و عقل نظری و عملی در کشف الگو و نظریه در علم دینی پرداخت. وی اظهار داشت: ما معتقدیم برای ارائه الگو از نصوص دینی و روش کاربسته کافی نیست. ما به فلسفه‌های مضاف هم نیاز داریم.
استاد خسروپناه با نقد برخی دیدگاه‌ها که صرفاً به مستقلات عقلی در مباحث فقهی بسنده می‌کنند (نظیر قبول حسن عدالت و قبح ظلم بدون کاربرد آن در کشف مصادیق)، بر اهمیت کاربرد عقل عملی در کشف مصادیق عدالت و ظلم تأکید کرد. وی همچنین به جایگاه سیره عقلا که همان سیره عقلای اصل معصوم است، در این راستا اشاره کرد و بر لزوم پرهیز از نادیده گرفتن ارزش روش‌های عقلی تأکید ورزید.
وی در نهایت جمع‌بندی کرد که فلسفه‌های مضاف به عموم و فلسفه‌های مضاف به علوم هم در کشف تئوری‌ها مؤثرند. این سخنان نشان‌دهنده یک رویکرد جامع و چندوجهی به علم دینی است که نه تنها به مبانی نقلی بلکه به ظرفیت‌های عقلی و فلسفی نیز توجه ویژه‌ای دارد و راه را برای تولید دانش و نظریه‌های نوین در این حوزه هموار می‌سازد.
استاد خسروپناه از کتاب الگوی مدیریتی شهید حاج قاسم سلیمانی که توسط یکی از اساتید دانشگاه امام حسین از سیره و سخنان ایشان تدوین شده، یاد کرد و همچنین به کار روی الگوی حکمرانی ریاست‌جمهوری شهید رئیسی و حکمرانی دفاعی شهید باقری اشاره نمود که قرار است به کتاب درسی برای دانشگاه عالی دفاع ملی تبدیل شود.
در جمع‌بندی سخنان خود، حجت‌الاسلام خسروپناه به دو مدل برای تحقق دین محقق در جامعه اشاره کرد و با اشاره به مدل قیاسی گفت: استفاده از روش‌های اجتهاد قسم اول برای رسیدن به نظریه و سپس اجرای آن با فناوری‌های نرم و حکمرانی. این مدل در مباحث رهبر معظم انقلاب نیز مورد تأکید است.
وی درباره مدل میدانی و تجربی بیان کرد: شناسایی انسان‌های متدین متشرع که در میدان با پشتوانه‌های نظری، کارهای موفقی انجام داده‌اند (مانند حاج قاسم، شهید رئیسی). وی پیشنهاد داد که این تجربه‌ها مستندسازی، تدوین و به الگوهای علمی آکادمیک تبدیل شوند و حتی برای گسترش آنها مصوبات حکمرانی در نظر گرفته شود.
انتهای پیام/
