واکسن داخلی باید استاندارد داشته باشد؛ انکار مصرف الکل راهحل نیست

به گزارش خبرنگار آنا؛ نشست خبری معاون بهداشت وزیر بهداشت،درمان و آموزش پزشکی صبح روز یکشنبه ۹ شهریور ۱۴۰۴ در محل وزارت بهداشت برگزار شد.
علیرضا رئیسی، معاون بهداشت وزارت بهداشت، در جمع خبرنگاران با اشاره به اهمیت تولید واکسن در کشور گفت: راهبرد اصلی وزارت بهداشت این است که تا حد امکان واکسنها در داخل کشور تولید شود و این وزارتخانه همواره از تولید داخلی حمایت خواهد کرد.
وی با بیان اینکه ایران بیش از هشت دهه سابقه تولید واکسن دارد، افزود: متأسفانه دو مرکز اصلی واکسنسازی کشور، انستیتو پاستور و موسسه رازی، طی سالهای گذشته آنچنان که انتظار میرفت پیشرفت نکردهاند و تولیداتشان به ویژه در واکسنهای روتین کاهش یافته است. به گفته او، همین موضوع باعث شد در ماههای اخیر به دلیل کمبود واکسن ثلاث و توام، کشور با مشکلاتی مواجه شود و ناچار به واردات از خارج گردد.
واردات واکسن و مشکلات تحریم
رئیسی با تأکید بر اینکه ورود واکسن به سبد ملی واکسیناسیون تنها در صورتی امکانپذیر است که استانداردهای بینالمللی و تأییدیههای لازم را داشته باشد، تصریح کرد: بسیاری از واکسنها همچنان از خارج وارد میشود که علاوه بر هزینههای ارزی، به دلیل تحریمها و مشکلات حملونقل، گاهی روند تأمین آنها با اختلال مواجه میشود. او به عنوان نمونه از مشکل واردات واکسن در جریان جنگ ۱۲ روزه و توقف پروازها یاد کرد.
همکاریهای بینالمللی
وی از تلاشهای جدید برای همکاری بینالمللی خبر داد و گفت: انستیتو پاستور ایران بهزودی قراردادی با کوبا برای انتقال فناوری برخی واکسنها از جمله روتاویروس منعقد میکند و مذاکراتی نیز با چین برای تأمین و تولید مشترک واکسن در جریان است.
تولید داخلی به شرط کیفیت
معاون وزیر بهداشت با اشاره به ورود بخش خصوصی به حوزه تولید واکسن خاطرنشان کرد: برخی شرکتها علیرغم وعدهها هنوز به کیفیت و میزان تولید مطلوب نرسیدهاند. او تأکید کرد: حمایت از تولید داخلی ضروری است اما شرط اصلی استفاده از محصولات داخلی، رعایت استانداردها و کیفیت است.
رئیسی افزود: در حوزه سلامت نمیتوان تنها به نام تولید داخل بسنده کرد؛ همانطور که نمیتوان از خودروهای بیکیفیت به عنوان آمبولانس یا تجهیزات پزشکی بیکیفیت استفاده کرد، در حوزه واکسن نیز سلامت مردم اولویت دارد.
چالش حیوانات خانگی و کلینیکهای دامپزشکی
وی همچنین با اشاره به موضوع کلینیکهای دامپزشکی و حیوانات خانگی گفت: نمیتوان صورت مسئله را پاک کرد؛ نگهداری حیوانات در منازل واقعیت جامعه است و باید تحت کنترل بهداشتی قرار گیرد. به گفته او، واکسیناسیون، انگلزدایی و مراقبتهای لازم برای حیوانات خانگی ضروری است و دور کردن کلینیکها از دسترس مردم میتواند مشکلات بیشتری ایجاد کند.
ضرورت پذیرش واقعیتهای اجتماعی
وی تأکید کرد: انکار برخی آسیبهای اجتماعی یا بهداشتی، مانند مصرف الکل یا بیماریهای ناشی از آن، کمکی به حل مشکل نمیکند و همانطور که باید در این زمینهها برنامهریزی شود، در حوزه حیوانات خانگی نیز مدیریت و نظارت صحیح ضروری است.
معاون بهداشت وزارت بهداشت با تأکید بر ضرورت بازنگری در رویکردهای حوزه سلامت گفت: باید نگاه جدیدی به سلامت داشته باشیم؛ بهویژه با پیشرفت فناوریها و ورود هوش مصنوعی در تمامی عرصهها، از جمله نظام سلامت. به اعتقاد او، لازم است بسیاری از خدمات بهداشتی از طریق آموزش، ارتقای سواد سلامت و خودمراقبتی به مردم واگذار شود تا مراجعات غیرضروری به مراکز بهداشتی کاهش یابد.
نقش فناوری و خودمراقبتی
رئیسی با طرح این پرسش که آیا بخشی از خدماتی که امروز در مراکز بهداشتی انجام میشود، قابلیت انتقال به خودمراقبتی در خانه را ندارد، اظهار کرد: میتوان ابزارهای هوشمند و اپلیکیشنهای موبایلی طراحی کرد تا افراد خودارزیابی سلامت داشته باشند و در صورت نیاز، به مراکز تخصصی ارجاع داده شوند. او افزود: در آینده نزدیک سامانهای رونمایی خواهد شد که هم به مراقبین سلامت متصل است و هم روی موبایل مردم فعال میشود؛ سامانهای شخصیسازیشده که ضمن رعایت محرمانگی و امنیت، آموزشهای لازم را ارائه و ابزارهای خودمراقبتی را در اختیار افراد قرار میدهد.
چهار اولویت اصلی در حوزه بهداشت
معاون وزیر بهداشت اولویتهای اصلی این حوزه در دوره پیشرو را چهار برنامه کلیدی جوانی جمعیت، مولفههای اجتماعی مؤثر بر سلامت، پزشک خانواده و نظام ارجاع و خودمراقبتی و سواد سلامت عنوان کرد.
وی تأکید کرد: این چهار محور برنامه اصلی وزارت بهداشت خواهد بود و تا پایان این دوره با جدیت دنبال میشود.
سلامت و عوامل اجتماعی
رئیسی با اشاره به اینکه ۷۵ تا ۸۰ درصد مشکلات سلامت خارج از اختیار وزارت بهداشت است، تصریح کرد: عواملی مانند تصادفات جادهای، آلودگی هوا، فاضلاب، بیکاری، نوسانات اقتصادی و حتی سخنان نسنجیده برخی افراد که بر روح و روان جامعه اثر منفی میگذارد، همگی بر سلامت عمومی تأثیرگذارند. او افزود: خروجی این عوامل اجتماعی، بیماری و هزینههای درمانی است؛ در حالیکه ریشه آنها در حوزههای دیگر قرار دارد.
ضرورت اجرای پزشک خانواده
معاون بهداشت وزارت بهداشت اجرای برنامه پزشک خانواده و نظام ارجاع را یک ضرورت خواند و گفت: این برنامه از برنامه چهارم توسعه تاکنون مطرح بوده اما کامل اجرا نشده است. اکنون در برنامه هفتم توسعه بر اجرای آن تأکید شده و رئیسجمهور و وزیر بهداشت نیز بر ضرورت اجرای آن اصرار دارند. به گفته او، نبود ساماندهی در نظام ارائه خدمات سلامت باعث تحمیل هزینههای سنگین به مردم و کشور شده است؛ از آزمایشهای غیرضروری تا دارو و تصویربرداریهای پرهزینه.
وی توضیح داد: در دنیا ۷۰ درصد بار حوزه سلامت بر دوش پزشکان عمومی است اما در ایران مردم مستقیم به متخصص مراجعه میکنند. در حالیکه بسیاری از بیماریهای ساده، مانند سرماخوردگی، توسط پزشک عمومی قابل درمان است. اجرای نظام ارجاع و پزشک خانواده میتواند این آشفتگی را سامان دهد.
بهرهگیری از هوش مصنوعی و پزشکی از راه دور
رئیسی با اشاره به نقش فناوریهای نوین گفت: استفاده از هوش مصنوعی و ابزارهای دیجیتال در طرح پزشک خانواده بسیار کارآمد خواهد بود. اکنون امکان پزشکی از راه دور فراهم است و یک فرد در محرومترین نقطه کشور میتواند با بهترین متخصص ارتباط داشته باشد. او تأکید کرد: همه این برنامهها باید با مشارکت مردم اجرا شود و سلامت محوری در سطح جامعه گسترش یابد.
مدارس؛ خط مقدم سلامت آینده کشور
رئیسی با بیان اینکه تمرکز اصلی معاونت بهداشت باید روی گروه سنی مدارس باشد گفت: اگر افراد زیر ۱۸ سال را به طور کامل در حوزه پیشگیری پوشش دهیم، هر سرمایهگذاری در این بخش ارزشمند خواهد بود. آموزش سبک زندگی صحیح، مسواکزدن منظم، ورزش، و تغذیه سالم باید جزو روتین روزانه کودکان شود.
بهداشت دهان و دندان از نوزادی تا دبیرستان
وی افزود: در بسیاری از کشورها ثابت شده افزایش تعداد دندانپزشکان هیچ تاثیری بر بهبود شاخص سلامت دهان ندارد. دلیل اصلی پوسیدگی دندان، آموزش ناکافی در دوران کودکی است. اگر از نوزادی و در سنین مدرسه مراقبتهای دهان و دندان جدی گرفته شود، در بزرگسالی نیازی به درمانهای پرهزینه نخواهد بود.
به گفته رئیسی، وزارت بهداشت از مهرماه با تدوین برنامهای به سرپرستی دکتر قربانی، پویش ملی سلامت دهان و دندان را آغاز خواهد کرد که محور اصلی آن ترویج فرهنگ مسواکزدن در مدارس و خانوادههاست.
چاقی، کمتحرکی و فضای مجازی؛ تهدید سلامت کودکان
رئیسی با انتقاد از شیوههای غلط تربیتی در خانوادهها گفت: بسیاری از خانوادهها با پرخوری به خیال رسیدگی بیشتر، کودکان را چاق و کمتحرک بار میآورند. این بچهها علاوه بر مشکلات جسمی، در آینده دچار نازپروردگی و فرزندسالاری میشوند.
او همچنین استفاده بیشازحد از فضای مجازی را یک خطر جدی دانست و افزود: اختلال خواب، پرخاشگری و کاهش مهارتهای اجتماعی از تبعات این موضوع است. گاهی خانوادهها تصور میکنند بیشفعالی کودکان نوعی بیماری است، در حالی که نتیجه سبک زندگی غلط و تربیت نادرست است.
غربالگری سلامت دانشآموزان
به گفته معاون وزیر بهداشت، برنامه غربالگری دانشآموزان در پایههای اول، چهارم، هفتم و دوازدهم اجرا میشود. عمده مشکلات شناساییشده شامل چاقی، کاهش فعالیت بدنی، و اختلالات ناشی از استفاده افراطی از فضای مجازی است.
وی هشدار داد: سن ابتلا به بیماریهای متابولیک، دیابت و فشار خون در کشور به شدت کاهش یافته است؛ به طوریکه دیابت نوع دو که پیشتر بیماری افراد بالای ۴۰ سال بود، اکنون در دهه دوم زندگی مشاهده میشود.
مشکلات بلوغ دختران و سبک زندگی غلط
رئیسی با ابراز نگرانی از افزایش اختلالات هورمونی در دختران نوجوان گفت: امروز بسیاری از دختران ۱۲ تا ۱۳ ساله با مشکلاتی مثل تنبلی تخمدان، چاقی و اختلالات باروری روبهرو میشوند که ریشه اصلی آن در سبک زندگی ناسالم، مصرف بالای کربوهیدرات، استرس و کمتحرکی است.
وی تاکید کرد: خواب منظم از ساعت ۱۰ شب تا ۴ صبح برای ترشح هورمون رشد ضروری است. بیداری شبانه در کودکان باعث کوتاهی قد، چاقی و مقاومت به انسولین میشود.
برنامه ملی بیماریهای غیرواگیر کودکان
رئیسی از طراحی برنامهای با عنوان «چایلد NCD» (بیماریهای غیرواگیر کودکان) خبر داد و گفت: به جای تمرکز بر پیشگیری از بیماریهای بزرگسالی مثل دیابت و فشار خون در سنین بالا، باید این بیماریها را از دوران کودکی مدیریت کنیم، زیرا مرزهای سنی ابتلا به شدت کاهش یافته است.
سلامت روان نوجوانان
معاون وزیر بهداشت همچنین به اهمیت بهداشت روان اشاره کرد و گفت: به دلیل تغییرات سبک زندگی، استفاده زیاد از فضای مجازی و فشارهای اجتماعی، نیازمند مداخلات جدی در حوزه سلامت روان نوجوانان هستیم. این موضوع باید در کنار غربالگری جسمی مورد توجه ویژه قرار گیرد.
کرونا؛ دیگر بیماری بومی است
رئیسی در پایان با اشاره به شایعات افزایش ابتلا به کرونا پس از مراسم اربعین گفت: دیگر نباید مانند سالهای ۹۸ تا ۱۴۰۱ به کرونا نگاه کرد. امروز کرونا مانند آنفلوآنزا یک بیماری بومی است که سهمی ثابت در میان بیماریهای تنفسی دارد.
وی توضیح داد: آنچه نگرانکننده است، ظهور سویههای جدیدی است که بتوانند از ایمنی موجود فرار کنند یا شدت بیماریزایی بیشتری داشته باشند. در غیر این صورت، کرونا جزئی از چرخه ویروسهای تنفسی سالانه است و جای نگرانی از اپیدمی جدید وجود ندارد.
آمار سقط جنین و اهمیت اطلاعرسانی
وی گفت: زمانی که جرمی اتفاق میافتد، باید به صورت رسمی اعلام شود. همانطور که پلیس آمار کشفیات مواد مخدر را اعلام میکند، در حوزه سقط جنین هم بخشی از آمار رسمی وجود دارد. این آمار شامل سقطهای قانونی است که با مجوز پزشکی قانونی و به دلیل غربالگری انجام میشود. این موارد سالانه کمتر از ۱۰ هزار مورد است، حدود ۹ هزار مورد. اما درباره سقطهای غیرقانونی در خانهها، آمارها متفاوت است و بر اساس تحقیقات منطقهای اعلام میشود. به گفته او، حتی یک مورد سقط جنین هم از نظر قانونی و اخلاقی پذیرفته نیست، چرا که غیرقانونی محسوب میشود.
طرح «نفس» برای پیشگیری از سقط
رئیسی با اشاره به طرح «نفس» گفت: این طرح با هدف نجات فرزندان از سقط طراحی شده است. در تمام مراکز مشاوره با خانوادههایی که قصد سقط داشتند، گفتوگو و مشاوره انجام شده و تا کنون حدود ۱۵ هزار نفر مشاوره دریافت کردهاند. از این تعداد، حدود ۱۰ هزار نفر خوشبختانه به دنیا آمدهاند و مابقی نیز منتظر زایمان هستند. به گفته او، این طرح برای پیشگیری از سقط به ویژه در افرادی که در تصمیمگیری دچار تردید هستند بسیار موثر بوده و عملکرد مشاوران در آن مثبت گزارش شده است.
وی ادامه داد: خطرات جسمی و روانی سقط نباید نادیده گرفته شود؛ بیشترین خطر مرگ و میر مادران باردار، عفونتهایی که میتواند به نقص عضو یا مرگ منجر شود، و لخته خون است. همچنین بسیاری از مادرانی که سقط انجام میدهند، دچار مشکلات روحی و روانی جدی میشوند. به همین دلیل اطلاعرسانی و آگاهسازی بسیار اهمیت دارد. وی تاکید کرد که بیش از ۹۰ درصد سقطها نه در بیمارستان و نه در مطبها بلکه در خانهها اتفاق میافتد و معمولاً با استفاده از قرصهای غیرقانونی که در فضای مجازی خرید و فروش میشوند انجام میشود. این موضوع در حوزه وظایف قوه قضائیه و پلیس فتا است و وزارت بهداشت مسئولیتی در جمعآوری آن ندارد.
پزشک خانواده؛ تیم سلامت جامع
رئیسی درباره پزشک خانواده گفت: پزشک خانواده تنها یک پزشک نیست، بلکه یک تیم سلامت است که شامل پزشک عمومی، ماما، دندانپزشک، کارشناس تغذیه و روانشناس میشود. وظیفه این تیم، پوشش کامل نیازهای سلامت یک جمعیت مشخص است. این خدمات شامل واکسیناسیون، رشد کودکان، مراقبت مادران باردار، تغذیه، سلامت روان و سایر مراقبتهای سطح پایه است.
وی توضیح داد: سطح یک خدمات، شامل تیم سلامت و مراقب سلامت است که افراد جمعیت مشخص را تحت پوشش قرار میدهد. سطح دو شامل کلینیکهای تخصصی است که بیماران ارجاعی با شرایط خاص مانند بیماریهای قلبی، دیابت یا مشکلات پیچیدهتر را پذیرش میکنند. به گفته رئیسی، در سطح دو چالشهایی مانند کمبود متخصص، بدهیهای انباشته و تعرفه پایین وجود دارد که انگیزه پزشکان را کاهش داده است. همچنین در بیمارستانها باید تخت کافی برای بستری بیماران ارجاعی وجود داشته باشد.
اهمیت پرونده الکترونیک سلامت
رئیسی افزود: یکی از پایههای اساسی اجرای پزشک خانواده، پرونده الکترونیک سلامت است که سطوح یک، دو و سه را به هم متصل میکند. این اتصال شامل نوبتدهی، ارجاع بیماران و بازخورد پزشکان میشود. تاکنون اتصال سطح یک به دو بیش از ۸۰ درصد موفقیت داشته و سطح سه در برخی استانها تکمیل و در برخی در حال اجرا است.
منابع پایدار و اجرای ملی طرح
وی درباره منابع مالی گفت: اجرای پزشک خانواده نیازمند منابع پایدار است. منابع باید به موقع تخصیص یابند و پرداختها به پزشکان و تیم سلامت به موقع انجام شود. این طرح زمانی موفق خواهد بود که بیمهها و سازمان مدیریت برنامهریزی تضمین مالی آن را بدهند.
عدالت و صرفهجویی منابع
رئیسی درباره عدالت و صرفهجویی منابع نیز توضیح داد: پزشک خانواده در ذات خود عدالت در دسترسی به خدمات سلامت را به همراه دارد، هرچند ممکن است همه افراد از اجرای عدالت راضی نباشند. تجربه کشورهای دیگر نشان میدهد اجرای کامل پزشک خانواده یک فرآیند هفت تا ده ساله است. در ایران این طرح در استانهای فارس و مازندران آغاز شده و در سطح یک ادامه یافته است.
وی افزود: پزشک خانواده علاوه بر عدالت، موجب صرفهجویی منابع نیز میشود. بررسیها در انگلیس نشان داده است که با وجود نارضایتی مردم از طولانی بودن زمان نوبتدهی، اکثریت مخالف حذف این طرح هستند، زیرا منابع مالی حاصل از اجرای آن دوباره به مردم بازمیگردد.
تعرفه پایین ویزیتها و مراجعه متعدد بیماران
رئیسی در ادامه به تعرفه پایین ویزیتها در کشور اشاره کرد: در کشورهای دیگر هزینه ویزیت پزشک ۱۵۰ تا ۲۰۰ دلار است، در حالی که در ایران ویزیت فوق تخصص حدود ۷۰ تا ۱۰۰ هزار تومان است. این وضعیت باعث میشود بیماران به پزشکان مختلف مراجعه کنند و هزینههای متعدد و غیرضروری داشته باشند. وی تأکید کرد که اصلاح تعرفهها و ایجاد بازدارندگی میتواند به بهبود این وضعیت کمک کند.
دستاورد حذف سرخک و سرخچه
معاون بهداشت وزارت بهداشت، درباره کنترل بیماریهای واگیر، واکسیناسیون و برنامههای پیشگیری در کشور در پاسخ به سوال خبرنگار آنا گفت: حذف سرخک و سرخچه در کشور بسیار قابل دفاع است، زیرا هیچکدام از کشورهای اروپایی موقعیت ما را ندارند که همسایه افغانستان و پاکستان باشند و بالاترین شیوع بیماریهای واگیر را داشته باشند و در عین حال موفق به دریافت گواهی کنترل و حذف سرخک و سرخچه شدهاند. وی افزود: دریافت گواهی حذف سرخک به معنای این نیست که سرخک دیگر در کشور وجود ندارد، بلکه نشان میدهد که انتقال بومی سرخک کمتر از ۶ در صد هزار است، اما افراد غیر بومی هنوز میتوانند بیماری را وارد کنند.
او ادامه داد: بیش از ۶ میلیون نفر از کشورهای همسایه در کشور ما حضور دارند و ممکن است یکی دو میلیون آنها شبانه خارج شوند، اما هنوز در منطقه شرقی کشور که گاهی اپیدمی سرخک رخ میدهد، خطر باقی است. به گفته رئیسی، این دستاورد بزرگ، با توجه به سختی شرایط منطقهای، بسیار ارزشمند است و کشورهای عربی هم به اندازه یک استان ما نتوانستهاند این گواهی را بگیرند.
کنترل بیماریهای واگیر در شرایط دشوار
رئیسی تاکید کرد: در کشور ما اگر فردی با سرفه از کشورهای همسایه وارد شود، باید فرض شود که سل دارد، حتی اگر عکس و تست منفی باشد، زیرا شیوع بیماری بسیار بالاست. او افزود: برنامه سه سالهای برای حذف هپاتیت سی در حال اجرا است و تلاش میکنیم به دستاوردهای قابل توجه در این حوزه برسیم.
تب دنگی و اهمیت بهداشت محیط
رئیسی درباره تب دنگی توضیح داد: اولین کانون بیماری از امارات وارد شد و سپس در بندر لنگه، هرمزگان و چابهار شیوع یافت. علت اصلی، وضعیت نامطلوب بهداشت محیط در این مناطق است، از جمله وجود لاستیکها و آبهای راکد که محیط مناسبی برای تکثیر پشهها ایجاد میکند.
وی افزود: پشهها بسیار مقاوم و مهماننواز هستند، تخمهایشان در برابر گرما و سرما مقاوم است و با رطوبت مجدداً فعال میشوند. کنترل آنها بسیار سختتر از مالاریاست و روشهای سمپاشی و موقت تأثیر محدودی دارند. بهترین روش کنترل، اصلاح بهداشت محیط است.
رئیسی با اشاره به شرایط چابهار گفت: این منطقه بدترین وضعیت بهداشتی محیطی را دارد و حتی حوضچههای آب با تانکرها باعث ایجاد محیط مناسب برای لاروهای پشه میشود. با این حال، تیمهای ما بیش از یک سال است که به صورت خانه به خانه در حال کنترل این بیماریها هستند، اما این به معنای ریشهکن شدن کامل نیست.
واکسیناسیون و پوشش بالای کشور
رئیسی درباره واکسیناسیون توضیح داد: کشور ما در پوشش واکسیناسیون مانند سرخک، سرخچه، فلج اطفال و پنتاوالان جزو کشورهای برتر دنیاست. پوشش واکسیناسیون سرخک بیش از ۹۵ درصد است و واکسن پنتاوالان بیش از ۹۸ درصد پوشش دارد.
او افزود: افرادی که شبهعلم و ضد واکسیناسیون هستند، سلامت عمومی جامعه را تهدید میکنند و این افراد عمدتاً سلامت ستیز هستند.
واکسن آنفولانزا و گروههای پرخطر
رئیسی گفت: واکسن آنفولانزا جزو واکسیناسیون روتین کشور نیست و برای افراد پرخطر مانند بیماران نقص ایمنی، بیماری مزمن تنفسی، دیابت یا دیالیزی توصیه میشود. این واکسن عمدتاً در بخش خصوصی و برای گروههای خاص عرضه میشود و نیازی نیست همه افراد آن را دریافت کنند.
واکسن HPV و تصمیم کمیته ملی واکسیناسیون
رئیسی توضیح داد: واکسن HPV نیز جزو واکسیناسیون روتین کشور نیست. کمیته ملی واکسیناسیون اعلام کرده است که این واکسن میتواند موثر باشد، اما جزو سبد واکسیناسیون ملی قرار نمیگیرد و بیشتر در داروخانهها در دسترس خواهد بود. بررسی شیوع این واکسن در پیشگیری از سرطان دهانه رحم و زگیلهای تناسلی ادامه دارد.
چالشهای تولید داخلی و واردات واکسن
رئیسی تاکید کرد: تولید داخل واکسنها باید فعالتر شود. بسیاری از واکسنهای تولید داخل متوقف شده و محدودیتهای واردات باعث شده کشور مجبور به خرید از منابع محدود شود. وی افزود: به عنوان مثال، ۵۰۰ هزار دوز واکسن هاری اخیراً وارد شد، اما کمبودها همچنان ادامه دارد. تحریمها و محدودیتهای مالی نیز بر واردات واکسن تاثیرگذار است.
رئیسی گفت: دستاوردهای کشور در حذف سرخک، کنترل فلج اطفال و پوشش واکسیناسیون بسیار ارزشمند است، اما بیماریهای نوظهور مانند تب دنگی و چالشهای تولید و واردات واکسن نیازمند توجه و اقدامات مستمر است.
انتهای پیام/