۷ صبح؛ وقتی مغز نوجوان هنوز خوابیده است

به گزارش خبرنگار آنا، در ایران، ساعات شروع مدارس عمدتاً از ۷ صبح آغاز می‌شود، ساعتی که با ریتم طبیعی خواب و بیولوژیکی نوجوانان چندان همخوانی ندارد. در دوره نوجوانی، تغییرات هورمونی سبب تغییراتی در چرخه خواب می‌شود و دانش‌آموزان اغلب تا دیر وقت شب بیدار می‌مانند و صبح‌ها نیازمند خواب بیشتری هستند.

این تفاوت در ریتم خواب نوجوانان باعث می‌شود که شروع زودهنگام مدارس به بیدار شدن در ساعتی غیرطبیعی و کم‌خوابی منجر شود. علاوه بر این، فشار‌های تحصیلی، تکالیف شبانه و استفاده گسترده از فضای مجازی سبب می‌شود بسیاری از دانش‌آموزان کمتر از ۸ ساعت خواب توصیه شده را داشته باشند. کمبود خواب نه تنها روی سلامت جسمی آنها تأثیر می‌گذارد بلکه تمرکز و توانایی یادگیری را نیز کاهش می‌دهد.

پیامد‌های کم‌خوابی و شروع زودهنگام مدارس

مطالعات متعددی در ایران و جهان نشان می‌دهند که کم‌خوابی دانش‌آموزان با افت کیفیت یادگیری و مشکلات روانی همراه است. دوره نوجوانی از لحاظ فیزیولوژیکی و روانی مرحله‌ای پرتحول است؛ تغییرات هورمونی، به‌ویژه تغییر در ترشح ملاتونین (هورمون خواب)، سبب می‌شود نوجوانان طبیعتاً دیرتر بخوابند و صبح‌ها با مشکل بیدار شدن مواجه شوند.

با این حال، ساعات شروع مدرسه در ایران عموماً از ۷ صبح آغاز می‌شود، ساعتی که بدن نوجوانان هنوز در حالت استراحت قرار دارد. این عدم هماهنگی بین ریتم بیولوژیکی بدن و برنامه‌های آموزشی، عواقب جدی‌ای برای سلامت و عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان به دنبال دارد. دانش‌آموزانی که دچار کم‌خوابی هستند، به ویژه در ساعات نخست روز، تمرکز کافی ندارند و این موضوع یادگیری دروسی مثل ریاضی و علوم را تحت تأثیر قرار می‌دهد. کاهش خواب کافی می‌تواند موجب مشکلات روانی مانند اضطراب، افسردگی و اختلال در رفتار‌های اجتماعی نوجوانان شود.

رشد ۱۵ درصدی نمرات با تغییر ساعت شروع مدرسه

تحقیقات نشان می‌دهد دانش‌آموزانی که دیرتر به مدرسه می‌روند، نمرات بهتری کسب می‌کنند. برای نمونه، پژوهش دانشگاه مینه‌سوتا با تغییر ساعت شروع مدرسه به تأخیر، رشد ۱۰ تا ۱۵ درصدی نمرات را گزارش کرده است. همچنین شروع دیرتر مدارس منجر به کاهش میزان غیبت و تأخیر دانش‌آموزان شده است، موضوعی که بهبود کلی کیفیت آموزش را تضمین می‌کند.

مقایسه زمانی آغاز مدارس ایران و برخی از کشور‌ها

بررسی ساعات شروع مدارس در کشور‌های پیشرفته نشان می‌دهد که اکثر این کشور‌ها زمان آغاز کلاس‌ها را به گونه‌ای تنظیم کرده‌اند که با ریتم طبیعی خواب نوجوانان سازگار باشد.

ایده اصلی در این کشور‌ها این است که زمان شروع مدرسه باید مطابق با بیولوژی نوجوانان تنظیم شود تا بهترین عملکرد تحصیلی حاصل شود.

پیامد‌های مثبت تغییر ساعت شروع مدرسه در کشور‌های توسعه‌یافته

مطالعاتی که در این کشور‌ها انجام شده‌اند، نتایج چشمگیری در زمینه تغییر ساعت شروع مدارس ارائه داده‌اند: پژوهش‌های دانشگاه مینه‌سوتا و آکسفورد نشان داده‌اند که دانش‌آموزانی که مدرسه‌شان دیرتر شروع می‌شود، در دروس تحلیلی مانند ریاضی و علوم عملکرد بهتری دارند.

تغییر ساعت شروع مدارس به بعد از ۸:۳۰ باعث کاهش قابل توجه غیبت و تأخیر دانش‌آموزان شده است. تأخیر در آغاز کلاس‌ها با کاهش علائم افسردگی و اضطراب در نوجوانان همراه بوده است. دانش‌آموزان با خواب کافی در کلاس‌ها فعال‌تر بوده و تعامل بیشتری با معلمان و همکلاسی‌ها دارند.

چرا تغییر ساعت شروع مدارس در ایران دشوار است؟

با وجود شواهد علمی قوی، تغییر ساعت شروع مدارس در ایران با موانع مختلفی روبروست. بسیاری از والدین به دلایل شغلی نمی‌توانند فرزندان خود را دیرتر به مدرسه برسانند. در این میان، ترافیک صبحگاهی و برنامه‌های حمل‌ونقل ممکن است با تغییر ساعت مدرسه تداخل داشته باشد.

همچنین سنت‌ها و عادت‌های آموزشی قدیمی باعث مقاومت در برابر تغییر شده است و نبود تعامل موثر میان نهاد‌های آموزشی و خانواده‌ها در برنامه‌ریزی تغییرات بی‌تاثیر نیست.

ساعت شروع مدرسه؛ موضوعی فراتر از مدیریت زمان

زهرا محسنی، پژوهشگر حوزه کودک و نوجوان در گفت‌و‌گو با خبرگزاری آنا، با تأکید بر ضرورت بازنگری در ساعت آغاز کلاس‌های درسی مدارس، می‌گوید: مدت‌ها تصور می‌شد که فقط مدیریت زمان مهم است، اما حالا می‌دانیم آن‌چه واقعاً اهمیت دارد، مدیریت انرژی است؛ اینکه انسان چه زمانی از روز بیشترین توان ذهنی را دارد.

نوجوانان و چالش ساعات اولیه روز

محسنی با اشاره به ویژگی‌های زیستی و روانی نوجوانان می‌گوید: در دوران نوجوانی، ساعت زیستی بدن تغییر می‌کند. بیشتر نوجوانان صبح زود بیدارشدن برایشان سخت است و در آن ساعات انرژی کافی برای یادگیری ندارند. در چنین شرایطی، اصرار بر شروع زودهنگام مدرسه، باعث افت تمرکز، خستگی، کاهش انگیزه و حتی مشکلات روانی می‌شود.

مدرسه‌ها هنوز با یافته‌های روز هماهنگ نیستند

وی ادامه می‌دهد: سیستم آموزشی ما بر پایه الگو‌هایی شکل گرفته که دهه‌ها از آنها گذشته و کمتر با پژوهش‌های جدید در حوزه نوجوانان و آموزش هماهنگ است. ما باید مفاهیم و زمان‌بندی‌هایی مثل اینکه چه درسی در چه ساعتی داده شود یا چطور تدریس شود را دوباره بازبینی کنیم.

محسنی تأکید می‌کند که مطالعات حوزه نوجوانی یک پدیده نسبتاً نوپاست و یافته‌های ما در این زمینه، جدید و در حال تحول هستند. بنابراین، تطبیق نظام آموزشی با این یافته‌ها ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.

این پژوهشگر با اشاره به اینکه تغییر ساعت مدارس نیازمند بررسی‌های جامع و پژوهش‌های کاربردی است، می‌گوید: هر تغییری تبعات دارد و نیازمند بررسی است. اما آیا تغییر ساعت شروع مدارس ممکن و قابل‌پذیرش است؟ به نظر من بله. اما باید مبتنی بر پژوهش، آزمون‌های میدانی و نگاه علمی باشد. این کار نه یک‌شبه شدنی است، نه با تصمیم‌های سطحی.

همه اقشار باید دیده شوند

محسنی در پاسخ به پرسشی درباره تأثیر تفاوت‌های طبقاتی، منطقه‌ای و جنسیتی بر الگو‌های خواب و آموزش، معتقد است: بله، قطعاً این تفاوت‌ها وجود دارد. اما این دلیل نمی‌شود که ما نتوانیم به یک طرح جامع و قابل انطباق برای همه گروه‌های اجتماعی برسیم. باید سیاست‌های آموزشی انعطاف‌پذیر و متناسب با شرایط اقشار مختلف طراحی شود.

اهمیت خانواده و مدرسه در بهبود سلامت و یادگیری دانش‌آموزان برجسته شده و گفت‌وگوی همدلانه و متقابل میان این دو نهاد، به عنوان راهکاری کلیدی برای درک نیازها و شرایط واقعی نوجوانان، ضروری دانسته شده است

خانواده‌ها و مدارس؛ نیازمند گفت‌وگوی دوطرفه

وی بر نقش نهاد خانواده و مدارس در بهبود سلامت و یادگیری دانش‌آموزان تأکید کرده و راه‌حل را چنین توصیف می‌کند: بهترین مسیر، گفت‌وگوی دو سویه، همدلانه و هدفمند میان والدین و نهاد‌های آموزشی است. هم والدین باید شرایط مدارس را درک کنند، و هم مدارس نیاز‌های واقعی نوجوانان و خانواده‌ها را بشناسند. بدون این گفت‌و‌گو، نمی‌توان انتظار بهبود شرایط را داشت.

پذیرش مسئله؛ گام اول تغییر

محسنی در پایان، جمع‌بندی می‌کند: قدم اول این است که ما بپذیریم زمان شروع مدرسه یک مسئله مهم است. قدم دوم اینکه برای حل آن، راهکار علمی و ساختاری طراحی کنیم. پژوهش کنیم، داده جمع کنیم، خدمات و برنامه‌هایی طراحی کنیم که واقعاً جواب بدهند، نه راه‌حل‌های سطحی و کوتاه‌مدت. فقط با این رویکرد می‌توان به بهبود کیفیت آموزش و سلامت دانش‌آموزان کمک کرد.

راهکار‌ها و پیشنهادات برای بهبود سیستم آموزشی ایران

برای بهره‌مندی از مزایای علمی تأخیر در ساعت شروع مدارس، باید تدابیر زیر در ایران اجرا شود. پیشنهاد می‌شود شروع مدارس حداقل به ۸ یا ۸:۳۰ صبح منتقل شود، به‌خصوص برای مقاطع متوسطه اول و دوم.

با کاهش بار تکالیف شبانه، دانش‌آموزان فرصت بیشتری برای استراحت و خواب کافی خواهند داشت. آگاهی‌بخشی درباره اهمیت خواب کافی و سلامت روانی نوجوانان برای ایجاد حمایت اجتماعی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.

آغاز آزمایشی تغییر ساعت در برخی مناطق و بررسی نتایج آن پیش از اجرای عمومی. توسعه همکاری دو سویه و گفتگوی هدفمند میان خانواده‌ها و مدارس برای هماهنگی بهتر نیز مورد نیاز است.

بر اساس شواهد علمی و تجارب کشور‌های توسعه‌یافته، شروع دیرتر مدارس می‌تواند نقش مهمی در ارتقای کیفیت آموزش و سلامت روانی دانش‌آموزان داشته باشد. پذیرش این واقعیت که ساعت شروع کلاس‌ها باید متناسب با ریتم بیولوژیکی نوجوانان تنظیم شود، گامی اساسی در اصلاح ساختار‌های آموزشی ایران است. اگرچه تغییر این روند مستلزم همکاری نهاد‌های آموزشی، خانواده‌ها و سیاستگذاران است، اما بدون شک این اصلاحات می‌تواند به بهبود مستمر عملکرد تحصیلی و کاهش مشکلات روانی در میان دانش‌آموزان منجر شود و نسل آینده را برای چالش‌های زندگی بهتر آماده کند.