هیئت‌های مذهبی: بازتولید سرمایه اجتماعی و مقاومت در بستر جنگ ترکیبی
به گزارش خبرنگار خبرگزاری آنا، محمدجواد استادی پژوهشگر مطالعات فرهنگی در یادداشتی اختصاصی برای خبرگزاری آنا نوشت:
در جهانی که تقابل‌ها از میدان‌های نظامی به عرصه‌های روانی، رسانه‌ای و فرهنگی گسترش یافته‌اند، نهاد‌های اجتماعی که قادر به خلق معنا، تقویت همبستگی و سازماندهی کنش جمعی هستند، به‌عنوان ابزار‌هایی کلیدی برای پایداری اجتماعی و ملی مطرح می‌شوند. هیئت‌های مذهبی، به‌ویژه در ایام محرم، به‌عنوان یکی از ریشه‌دارترین سازه‌های اجتماعی-دینی در ایران، از ظرفیت بی‌نظیری برای بازتولید ارزش‌های مقاومتی، تقویت انسجام اجتماعی و بسیج کنش‌گری هدفمند برخوردارند.
نگارنده می‌کوشد تا در این نوشتار با بهره‌گیری از رویکردی جامعه‌شناختی، به تحلیل کارکرد هیئت‌ها در تقویت روحیه حماسه و مقاومت در برابر جنگ ترکیبی که شامل سال‌ها تحریم‌های اقتصادی جبهه استکبار، حملات سایبری و عملیات روانی و حتی جنگ فیزیکی از سوی ایشان و رژیم صهیونیستی است، بپردازد. تأکید این تحلیل بر ضرورت بهره‌گیری از ظرفیت‌های معاصر هیئت‌ها متناسب با نیاز‌های روز و نقش محوری سیاست‌گذاری فرهنگی در هدایت این نهاد‌ها به‌سمت ایفای نقشی مؤثر در شرایط کنونی است.
هیئت: بازتولید حافظه جمعی و شکل‌دهی هویت مقاومتی
هیئت‌های مذهبی، فراتر از کارکرد آیینی، به‌عنوان میدان‌های اجتماعی عمل می‌کنند که در آنها عناصر تاریخ، هویت، عاطفه و کنش‌گری درهم‌تنیده می‌شوند. این نهاد‌ها از طریق مناسک عزاداری، روضه‌خوانی و دسته‌جات در ایام محرم، حافظه جمعی جامعه را بازتولید می‌کنند. این حافظه، که در طول تاریخ حول روایت عاشورا و ایستادگی در برابر ظلم شکل گرفته، ارزش‌هایی نظیر عدالت‌خواهی، ایثار و آزادگی را به‌عنوان محور‌های هویتی جامعه نهادینه می‌سازد. جالب آن‌جاست که مکانیسم عمل و ارزش‌سازی تاریخی هیئت‌های مذهبی محدود به شیعیان و یا حتی مسلمانان نبوده و کارکرد اثربخشی بسیار وسیع‌تری را داشته است.
از منظر جامعه‌شناختی، هیئت‌ها فضا‌هایی هستند که در آنها سرمایه‌های نمادین مانند اعتماد عمومی و پیوند‌های عاطفی تولید و توزیع می‌شوند. این سرمایه‌ها، کنش‌گران را به‌عنوان عاملان اجتماعی توانمند می‌سازند و بستری برای بسیج جمعی فراهم می‌کنند. در شرایطی که جامعه ایرانی با فشار‌های چندلایه، از تحریم‌های اقتصادی که معیشت را هدف گرفته‌اند تا جنگ روانی که به‌دنبال القای ناامیدی است، مواجه است، هیئت‌ها می‌توانند به‌عنوان سازه‌هایی برای تقویت هویت مقاومتی عمل کنند. چراکه برای چنین شرایطی بیش از هر چیز نیازمند برخورداری از مقاومت پایدار و بر بنیاد معنا هستیم و این مقاومت در سایه هویت بسترساز شکل خواهد گرفت.
از این‌رو لازم است تا در این حوزه بر هدایت این ظرفیت به‌سمت کنش‌های اجتماعی معاصر متمرکز شود، به‌گونه‌ای که هیئت‌ها نه‌تنها حافظ سنت باشند، بلکه به‌عنوان بازیگرانی پویا در صحنه‌های اجتماعی و فرهنگی ایفای نقش کنند.
محرم: بازسازی سرمایه اجتماعی در بستر همبستگی
ایام محرم، به‌ویژه دهه اول آن، به‌عنوان یک لحظه اجتماعی، فرصتی بی‌نظیر برای کاهش شکاف‌های طبقاتی، قومی و فرهنگی فراهم می‌کند. در این ایام، اقشار گوناگون جامعه، از کارگران و اقشار کم‌درآمد تا نخبگان فکری و سیاسی، در یک میدان عاطفی و هویتی مشترک گرد هم می‌آیند. این گردهمایی، که ریشه در ارزش‌های عاشورایی و پیوند‌های دینی دارد، شبکه‌هایی از اعتماد، همکاری و همبستگی تولید می‌کند که در تحلیل‌های جامعه‌شناختی به‌عنوان سرمایه اجتماعی شناخته می‌شود. سرمایه اجتماعی، به‌عنوان شبکه‌ای از روابط مبتنی بر اعتماد و همکاری، در شرایط بحرانی به جامعه توان مقاومت در برابر فشار‌های خارجی را می‌بخشد.
در عصر جنگ ترکیبی، که دشمن با ابزار‌های رسانه‌ای و روانی به‌دنبال تضعیف انسجام ملی است، هیئت‌ها می‌توانند به‌عنوان پایگاه‌هایی برای بازسازی این سرمایه عمل کنند. در واقع، ما در این‌جا نیازمند کنش‌های فعال، اما کاملاً هدفمند هستیم تا در مسیر از پیش تعیین‌شده حرکت کنند. این رویکرد، هیئت‌ها را از محافل صرفاً آیینی به مراکز کنش اجتماعی تبدیل می‌کند.
هیئت‌ها: کارکرد رسانه‌ای در بازتولید گفتمان مقاومت
هیئت‌های مذهبی، به‌عنوان سازه‌های اجتماعی-فرهنگی، کارکردی رسانه‌ای دارند که ریشه در پیوند عمیق آنها با فرهنگ عامه دارد. برخلاف رسانه‌های رسمی که ممکن است به‌دلیل ساختار‌های بوروکراتیک یا محدودیت‌های دسترسی، نفوذ محدودی داشته باشند، هیئت‌ها با ابزار‌هایی نظیر مداحی، سخنرانی، شعر و فضاسازی آیینی، پیام‌های مقاومت را به شکلی عاطفی و عمیق منتقل می‌کنند. این پیام‌ها، که بر ارزش‌های عاشورایی استوارند، مفاهیمی مانند ایثار، شهادت و ظلم‌ستیزی را در ذهن و قلب مخاطبان نهادینه می‌کنند.
در شرایطی که دشمنان از طریق رسانه‌های جهانی تلاش می‌کنند مقاومت را به خشونت و دفاع مشروع را به اقدامات غیرقانونی تقلیل دهند، هیئت‌ها می‌توانند روایتی اصیل و انسانی از مقاومت ارائه کنند. این روایت، که ریشه در داستان عاشورا دارد، نه‌تنها برای مخاطبان مذهبی، بلکه برای هر انسان آزاده‌ای که به عدالت و کرامت انسانی باور دارد، معنادار است.
یکی از وظایف مهم حوزه سیاست‌گذاری در این حوزه، برنامه‌ریزی برای بهره‌گیری از ظرفیت‌های معاصر و ابزار‌های جدید است تا پیام‌های هیئت‌ها به نسل جوان و مخاطبان جهانی منتقل شود.
کنش‌گری اجتماعی: از میدان آیینی به میدان عمل
هیئت‌های مذهبی، بستری برای پرورش کنش‌گران اجتماعی هستند. جوانانی که در این فضا‌ها حضور می‌یابند، نه‌تنها دریافت‌کننده پیام‌ها، بلکه تولیدکننده معنا، حافظ مناسک و سازمان‌دهنده کنش‌های جمعی هستند. در واقع، هیئت یک نظام پیچیده است که مرتبطان خویش را تنها مصرف‌کننده فرض نکرده، بلکه آنها را کنشگرانی تولیدکننده معنا و انتقال‌دهنده زنجیره معنا در نظر می‌گیرد. این فرآیند، افراد را از حالت انفعال به کنش‌گری فعال سوق می‌دهد، چه در قالب مشارکت در فعالیت‌های خیرخواهانه، سازماندهی مراسم یا حضور در صحنه‌های اجتماعی و سیاسی. تاریخ معاصر ایران گواه نقش هیئت‌ها در بحران‌هاست؛ از پشتیبانی مردمی در دفاع مقدس تا سازماندهی کمک‌رسانی در بلایای طبیعی. در شرایط کنونی، که جنگ روانی دشمن با هدف القای ناامیدی جریان دارد، هیئت‌ها می‌توانند به‌عنوان پایگاه‌هایی برای کنش اجتماعی عمل کنند.
گفتمان عاشورا: چارچوبی برای مقاومت معاصر
روایت عاشورا، به‌عنوان یک گفتمان اجتماعی-دینی، چارچوبی برای بازتولید ارزش‌های مقاومتی ارائه می‌دهد. ایستادگی در برابر ظلم، که در داستان کربلا متبلور است، می‌تواند الهام‌بخش کنش‌های مقاومتی در برابر فشار‌های معاصر، از سلطه اقتصادی تا تحریف‌های رسانه‌ای باشد. این گفتمان، با ایجاد همذات‌پنداری میان مخاطبان و شخصیت‌های عاشورایی، حس تعلق به یک هویت جمعی مقاومتی را تقویت می‌کند. در واقع، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های هیئت، برخورداری از دال مرکزی و معنایی قدرتمند عاشورایی است. سیاست‌گذاری در این حوزه باید بر طراحی محتوایی متمرکز شود که ضمن حفظ اصالت دینی، با زبان و نیاز‌های نسل جدید سخن بگوید. این محتوا باید به پیچیدگی‌های جنگ ترکیبی، از جمله عملیات روانی دشمن، پاسخ دهد و از ابزار‌های معاصر برای گسترش پیام‌های عاشورایی بهره ببرد.
سیاست‌گذاری فرهنگی: کلید فعال‌سازی ظرفیت‌های معاصر
سیاست‌گذاری مهم‌ترین مؤلفه برای تحقق بخشیدن به اهداف است. هر کاری در هر ترازی برای اثربخشی نیازمند حرکت بر بستر سیاست‌های از پیش تعیین‌شده که با دقت مشخص شده‌اند، هستیم. برای تبدیل هیئت‌ها به نیروی محرکه‌ای در صحنه‌های فرهنگی و اجتماعی، سیاست‌گذاری هدفمند و آینده‌نگر ضروری است. اکنون در سیاست‌گذاری فرهنگی نگاهی جدی به ظرفیت‌های هیئت، آن‌گونه که باید و شاید، وجود ندارد. لازم است در حوزه سیاست‌گذاری فرهنگی جهت هماهنگی و حمایت و نه دخالت در روند هیئت‌های مذهبی اقداماتی صورت پذیرد. در واقع، سیاست‌گذاری فرهنگی باید نقشی بنیادین در منظومه فرهنگی کشور برای هیئت‌ها پیش‌بینی نماید. نخبگان دینی، فرهنگی و رسانه‌ای باید با تولید محتوای متناسب با چالش‌های روز، از جمله جنگ ترکیبی، نقش هدایت‌گر ایفا کنند. سخنرانان باید به پیچیدگی‌های جنگ روانی آگاه باشند و مداحان باید اشعاری برگزینند که پیام‌های روشن و معاصر را منتقل کنند. بهره‌گیری از فناوری‌های ارتباطی، مانند تولید ویدیو‌های کوتاه، پادکست‌ها و حضور فعال در شبکه‌های اجتماعی، می‌تواند دامنه نفوذ هیئت‌ها را به نسل دیجیتال گسترش دهد. سیاست‌گذاری باید بر ایجاد شبکه‌های هماهنگ میان هیئت‌ها، نهاد‌های فرهنگی و رسانه‌ای تمرکز کند تا این نهاد‌ها به‌عنوان بازیگرانی فعال در صحنه‌های اجتماعی و جهانی ایفای نقش کنند.
هیئت، میدان بازآفرینی مقاومت و حقیقت
هیئت‌های مذهبی، به‌عنوان سازه‌های اجتماعی-دینی، توانایی بی‌نظیری در بازتولید سرمایه اجتماعی، تقویت هویت مقاومتی و سازماندهی کنش جمعی دارند. در عصر جنگ ترکیبی، که دشمن با ابزار‌های روانی و رسانه‌ای به‌دنبال تضعیف باور و امید ملت‌هاست، هیئت‌ها می‌توانند به‌عنوان پایگاه‌هایی برای بازسازی همبستگی و مقاومت عمل کنند. این ظرفیت، تنها با سیاست‌گذاری دقیق و بهره‌گیری از ابزار‌های معاصر به ثمر می‌رسد. هیئت امروز، نه‌تنها حافظ سنت عاشورایی، بلکه جبهه‌ای برای دفاع از هویت و کرامت ملی است. با برنامه‌ریزی هوشمندانه و استفاده از ظرفیت‌های روز، می‌توان این نهاد را به موتور محرکه‌ای برای پایداری و پیروزی در برابر چالش‌های معاصر تبدیل کرد.
انتهای پیام/
