فلسطین؛ حلقه فراموش شده حج

به گزارش خبرنگار خبرگزاری آنا، اکثر مسلمانان امروز از دانستن این واقعیت شگفت زده خواهند شد: زمانی فلسطین، به ویژه بیت المقدس، نقشی محوری را در مسیر حج برای مسلمانان خاورمیانه و آسیا ایفا می‌کرد. اما پس از فاجعه "نکبت" در سال ۱۹۴۸ و اشغال سرزمین‌های فلسطینی به دست صهیونیست‌های غاصب، این سنت دیرینه دگرگون شد.

این هفته، حدود ۱.۸ میلیون مسلمان از سراسر جهان راهی مکه شده‌اند تا در مراسم سالانه حج شرکت کنند. آن‌ها ادامه دهنده سنتی هستند که بیش از هزار سال قدمت دارد. اما در حالی که نسل کشی در غزه ادامه دارد، بسیاری از فلسطینی ها، بار دیگر، از این سفر معنوی محروم مانده‌اند.

ممکن است این وضعیت عادی جلوه کند، چراکه محاصره غزه و اشغال کرانه باختری سال‌هاست دسترسی فلسطینیان به حج را محدود کرده است. اما از منظر تاریخی، این وضعیت یک استثناست، نه قاعده.

کمتر کسی می‌داند که در گذشته‌های دور، زائران نه تنها به مدینه و مکه، بلکه به بیت المقدس، الخلیل و دیگر شهر‌های فلسطینی نیز سفر می‌کرده‌اند. اسرائیل و دولت‌های هم‌پیمانش نقش تاریخی فلسطین در مسیر حج، چه به‌عنوان یک بخش فیزیکی از مسیر و چه در حافظه جمعی مسلمانان، را با خشونت افسارگسیخته خود پاک کرده‌اند.

قدس، جایگاهی فراموش‌شده در مسیر حج

از قرن‌ها پیش، فلسطینیان در مراسم حج حضور داشته‌اند و نقش‌های گوناگونی ایفا می‌کرده‌اند. پژوهش‌ها در منابع تاریخی نشان می‌دهد که وضعیت فعلی، نتیجه اجبار سیاسی است، نه سیر طبیعی تاریخ.

ناصر خسرو، شاعر و جهانگرد ایرانی قرن یازدهم، در سفرنامه خود از سفر به مکه یاد کرده که در آن از بیت المقدس نیز عبور کرده است. بازرگانان فلسطینی، زائرانی را که به مسجدالاقصی می‌آمدند، تجهیز می‌کردند و مهمان نوازی از آنها در سراسر فلسطین رایج بود. از قرن هفدهم، نخبگان فلسطینی به فرمان سلاطین عثمانی، رهبری کاروان حج شام را بر عهده می‌گرفتند.

برای زائران شامات، آناتولی و آسیای مرکزی، بازدید از بیت المقدس قبل یا بعد از حج، امری رایج بود. اهمیت مسجدالاقصی به عنوان سومین مکان مقدس اسلام، و قبله نخست مسلمانان، جایگاه ویژه‌ای به این شهر می‌داد. تا قرن نوزدهم، برخی زائران، از جمله غرب آفریقایی ها، در فلسطین ساکن می‌شدند و محله‌هایی را تشکیل می‌دادند که آثارشان هنوز پابرجاست.

در اوایل قرن بیستم، با توسعه خطوط کشتیرانی و راه آهن، سفر به فلسطین آسان‌تر شد. خط حجازِ عثمانی در سال ۱۹۰۸ دمشق را به مدینه متصل کرد، و ایستگاه‌هایی در شهرهایی، چون یافا، حیفا، الخلیل و بیت المقدس به زائران اجازه می‌داد مسیرشان را گسترش دهند.

از نکبت تا انزوا

اما همه چیز تغییر کرد. پس از وقوع نکبت در ۱۹۴۸ و به ویژه پس از جنگ ۱۹۶۷، اسرائیل به شکلی نظام‌مند زیرساخت‌های حمل و نقل فلسطین را تخریب کرد، تا مسیر‌های ارتباطی و فرهنگی با سایر بخش‌های منطقه قطع شود.

فلسطینی‌ها این انزوا را نپذیرفتند. حتی با محدودیت در سفر به بیت المقدس، آنها به حج ادامه دادند. در جریان توافق اسلو، ساخت فرودگاه بین المللی غزه را خواستار شدند. این فرودگاه در ۱۹۹۸ افتتاح شد، اما تنها دو سال بعد توسط اسرائیل بمباران و تخریب گردید.

در سال ۲۰۰۷، اسرائیل محاصره کامل غزه را اعلام کرد. این محاصره تا امروز ادامه دارد و آزادی حرکت، واردات، صادرات و دسترسی به منابع اولیه را از ساکنان غزه گرفته است. در سال ۲۰۲۲، محدودیت‌های بیشتری بر ورود خارجی‌ها به کرانه باختری اعمال شد و آن‌ها از آموزش، تحقیق، و داوطلب شدن در آن منطقه منع شدند.

این جداسازی نه تنها فلسطین را منزوی کرده، بلکه بر سنت‌های مذهبی همچون حج نیز تأثیر گذاشته است، بخشی که کمتر درباره آن صحبت می‌شود.

مقاومت، حتی در زیارت

سفر به بیت المقدس در مسیر حج، یا حتی جداگانه، امروز برای بیشتر مسلمانان، به خصوص برای فلسطینی ها، به امری دشوار تبدیل شده است.

با این حال، فلسطین تسلیم نشده است. برخی مسلمانان، با وجود خطرات و موانع، همچنان به اماکن مقدس دست می‌یابند.

در حج ۲۰۲۳، شش هزار زائر فلسطینی از گذرگاه رفح عبور کرده و از قاهره به جده پرواز کردند. اما در سال ۲۰۲۴، دیگر چنین امکانی وجود نداشت، هزینه‌های سرسام آور عبور از مرز، همراه با بمباران‌های روزانه، سفر حج را برای مردم غزه ناممکن ساخت؛ و اکنون، با تداوم محاصره و کشتار، بعید به نظر می‌رسد که غزه‌ای‌ها امسال نیز به حج برسند.

فلسطین در دل زائران

حج، همواره مظهر وحدت اسلامی بوده و همبستگی با فلسطینی‌ها بخشی جدایی ناپذیر از آن است، حتی اگر از سوی برخی دولت‌ها سرکوب شود. برخی زائران امسال در مسجدالحرام با پوشیدن کوفیه یا برافراشتن پرچم فلسطین، اعتراض خود را به کشتار صهیونیست‌ها نشان دادند. ائمه مسجدالحرام و مسجدالنبی در خطبه‌های خود بار‌ها برای مردم غزه دعا کردند. در رمضان گذشته، صدای آمین هزاران نمازگزار، با دعا‌های اشک‌بار برای فلسطین، مسجد را پر کرد.

پیامبر اسلام (ص) فرمودند: «هر که از شما بدی‌ای را ببیند، باید آن را با دست خود تغییر دهد. اگر نتوانست، با زبانش؛ و اگر باز هم نتوانست، در دل خود، که پایین‌ترین مرتبه ایمان است.»

و حتی اگر تنها در دل و دعایشان باشد، زائران حج در کنار مردم غزه ایستاده‌اند، در کنار ۶۲ هزار شهید از اکتبر ۲۰۲۳، و میلیون‌ها انسان آواره، زخمی و گرسنه. این، خود شکلی از مقاومت است.