از وعده تا واقعیت؛ چرا بنیاد ملی نخبگان از نخبگان جا ماند!

در ابتدای انقلاب ۱۷۰ هزار دانشجو داخل ایران و ۱۰۰ هزار دانشجو ایرانی در خارج از کشور تحصیل می‌کردند. از ۱۰۰ هزار نفر ۵۷ هزار دانشجو در آمریکا بودند. در آن زمان ایران بزرگ‌ترین کلونی دانشجوی خارجی در آمریکا بود. بر اساس آخرین آمار موجود، تعداد دانشجویان ایرانی که خارج از کشور تحصیل می‌کنند در این سال‌ها از ۱۰۰ هزار نفر به ۹۰ هزار نفر رسیده و افت داشته است موضوعی بود که در یک زمانی موضوع مهمی در بنیاد ملی نخبگان و بخش بین الملل معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری به حساب می‌آمد.

از همان زمان سیاست این نهاد روی بازگشت و ماندگاری نخبگان متمرکز شد به صورتیکه طی کمتر از یک دهه بیش از ۳ هزار ایرانی نخبه درس‌خوانده در ۱۰۰ دانشگاه برتر دنیا به کشور بازگشتند و با دانش بین المللی خود قدم در اکوسیستم فناوری و نوآوری گذاشتند. به این واسطه پیشرفت در اکوسیستم، به نوعی، همسو با پیشرفت‌های بین المللی شد. ایجاد انگیزه‌های جدید، اصلاح سیاست‌ها و فرهنگسازی در جهت ایجاد زیست بوم کارآفرینی و نوآوری توسط بنیاد نخبگان باعث شد این تعداد ایرانی به کشور بازگردند و در کشور خود گام بردارند.

این که جوانان ما خارج از کشور تحصیل کنند اتفاق بدی نیست، اما سیاست‌گذاری کشور‌ها باید به گونه‌ای باشد که زمینه جذب و ماندگاری نخبگان در ایران بعد از تحصیل و همکاری آنان در عرصه‌های علمی و فناوری فراهم شود مهم است که بنیاد ملی نخبگان و مرکز تعاملات ارتباطات بین المللی معاونت علمی برای این منظور نقش اساسی ایفا کنند.

خبری از بازگشت نخبگان به کشور نیست؟

اما چند سالی می‌شود که خبری از بازگشت نخبگان به کشور نیست؛ یک زمانی سالیانه حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ نفر از افرادی که در ۱۰۰ دانشگاه برتر دنیا تحصیل کرده بودند به کشور بر می‌گشتند، اما اکنون تمرکز بنیاد ملی نخبگان و معاونت علمی از این موضوع دور شده است.

حتی یک زمانی توجه به نخبگان سایر کشور‌ها و حضور آنان در ایران برای ادامه تحصیل یا فعالیت با شرکت‌های دانش بنیان نیز جز برنامه‌های اصلی بود که اکنون این به حاشیه رفته است و خبری در این خصوص در دسترس نیست.

اینها باعث شد تصویری شفاف و واقعی از وضعیت نخبگان و مهاجرت آنها در دسترس باشد، اما اکنون دوباره به دوره عدم شفافیت رسیدیم.

در آن زمان که شاید دو سه سال هم نمی‌گذرد، رصد نخبگان موضوعی مهم محسوب می‌شد در حالیکه رصدخانه مهاجرتی با تایید معاونت علمی و بنیاد نخبگان تشکیل شد تا شفافیت مهاجرت نخبگان را به تصویر بکشد.

رصدخانه مهاجرت ایران، اولین نهاد پژوهشی کشور در زمینۀ تحلیل داده‌های مهاجرتی بود. نهادی که با هدف ارائۀ داده و تحلیل‌های به‌روز و قابل‌اعتماد در زمینۀ انواع مهاجرت در سال ۱۳۹۷، ذیل پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه شریف و با همکاری معاونت علمی تاسیس شد. اکنون که آخرین خبر سایت این رصدخانه مربوط به سال ۱۴۰۱ است بی توجهی به آمار مهاجرت نخبگان را نشانه گرفته است.

نه تنها خبری از بازگشت نخبگان نیست بلکه نخبگان داخل کشور هم در سکوت هستند!

بسیاری از کشور‌ها به خوبی بر روی سیاست‌های برگشت فارغ التحصیلان خود کار می‌کنند. کشور چین به دانشجویان خود بورس ارائه نمی‌کند، چرا که معتقد است این هزینه‌ها از سوی کشور مقصد تأمین می‌شود. اما سیاست‌هایی را اجرایی می‌کند که تمام فارغ‌التحصیلان چینی به این کشور بازگردند.

طی ۴-۵ سال اخیر هم موضوع جذب نخبگان در دستگاه‌های اجرایی مطرح شد. ۴ فراخوان برای جذب نخبگان اعلام شد که گزارشی از آخرین وضعیت جذب آنان در دسترس نیست و بنیاد ملی نخبگان در این خصوص پاسخی نمی‌دهد.

به چه زبانی بگوییم اگر برنامه نباشد نخبگان می روند

به نظر می رسد تعداد افراد واجد شرایط «نخبه» در ایران در حال افزایش است، اما چالش تبدیل این پتانسیل به توسعه پایدار همچنان جدی به نظر می‌رسد. موفقیت واقعی زمانی محقق می شود که نخبگان در حل مسائل کلان کشور (مانند محیط زیست، اقتصاد، فناوری) نقش فعال تری ایفا کنند و نهاد‌های حامی همچون گذشته سرعت بیشتری متناسب با شرایط اقدام کنند.

اینکه بنیاد ملی نخبگان و معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری به عنوان نهاد مستقیم، شرکت‌ها و استارتاپ‌ها و سایر سازمان‌ها به صورت غیر مستقیم در جذب استعداد‌های برتر نقش بی بدیل دارند شکی نیست، اما وجود برنامه‌ای منسجم برای بکارگیری  ظرفیت‌های استعدادهای برتر می تواند موثر باشد.

علیرغم وجود هزاران نخبه توانمند در کشور، نبودِ اکوسیستم یکپارچه برای هدایت استعدادها، تبدیل دانش به ثروت، و ارتباط موثر با صنعت، نه تنها موجب هدررفت این سرمایه‌های ملی شده، بلکه جامعه را از نقاط عطف توسعه محروم ساخته است. تا زمانی که نخبگان در حصار بروکراسی و نگاه کوتاه مدت محبوس هستند، نمی توان به نقش متحول کننده آنها در حل بحران‌های کلان امید بست.

اکنون بنیاد ملی نخبگان به عنوان نهاد اصلی و در راس حمایت از استعدادهای برتر برنامه های جدیدی در دوره جدید ارائه نکرده است و همچنان پاسخگو نیست. ضمن اینکه تعدادی از نخبگان هم از این وضعیت راضی نیستند. اینها نشان می دهد اگر برنامه ای وجود نداشته باشد قطعا نخبگان مهاجرت میکنند و فرارمغزها اوج می گیرد.